ΕΙΚΟΣΙ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΠΑΝΟΥ ΣΑΡΑΦΙΑΝΟΥ

ΕΡΑ Δ' Πρόγραμμα

Εκπομπή "Εικόνα στον Ήχο"

ΜΙΧΑΛΗΣ ΑΓΓΕΛΑΚΗΣ: Το εργαστήρι-σχολείο του Πάνου Σαραφιανού ήταν στην οδό Ιθάκης 85, ένα παλιό διώροφο νεοκλασσικό σπίτι από εκείνα τα λίγα που έμεναν ακόμα στην Αθήνα, επειδή ίσως δεν συμφωνούσαν να τα δώσουν αντιπαροχή οι ιδιοκτήτες τους. Ήταν τότε που το ένα μετά το άλλο τα νεοκλασσικά σπίτια της Αθήνας μεταμορφώνονταν σε πολυκατοικίες. Το παλιό, λοιπόν, νεοκλασσικό σπίτι της οδού Ιθάκης έβλεπε σε μια μάντρα οικοδομών. Έτσι είχε φως αρκετό για να δουλεύουν οι μαθητές. Ήταν μια ξύλινη σκάλα που έτριζε χαρακτηριστικά κάθε φορά που κάποιος την χρησιμοποιούσε.
Κάθε μέρα, κυρίως νωρίς το απόγευμα, κρατώντας το τελάρο με το τεντωμένο χαρτί ανέβαιναν οι μαθητές. Τα δωμάτια ήταν γεμάτα με μικρά  προχειροφτιαγμένα καβαλέτα  και οι μαθητές συγκεντρώνονταν ημικυκλικά γύρω από το μοντέλο για να σχεδιάσουν.
Εκεί πάντα τους περίμενε η χαμογελαστή μορφή του Πάνου Σαραφιανού και του συνεργάτη του Βρασίδα Βλαχόπουλου.
Ο Παναγιώτης Σαραφιανός με τον συνεργάτη του Βρασίδα Βλαχόπουλο προετοίμαζαν τους υποψήφιους σπουδαστές της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών. Όμως ο χώρος αυτός, το παλιό νεοκλασσικό σπίτι της οδού Ιθάκης, δεν ήταν απλά και μόνο ένα φροντιστήριο. Δεν ήταν αν θέλετε μια σχολή ζωγραφικής. Ήταν κάτι πολύ περισσότερο. Ήταν ο χώρος γέννησης των νέων εικαστικών καλλιτεχνών. Ένας χώρος που εξελίχθηκε και έφτασε στα πιο υψηλα σημεία προβληματισμού πάνω στην σύγχρονη τέχνη.
Κεντρικό πρόσωπο ήταν ο δάσκαλος. Έτσι τον αποκαλούσαν οι μαθητές του και το εννοούσαν, γιατι πληρούσε την έννοια του δασκάλου ο Πάνος Σαραφιανός.
Συμπληρώνονται φίλοι ακροατές είκοσι χρόνια από το θάνατο του δάσκαλου και ζωγράφου Πάνου Σαραφιανού. Η εκπομπή μας, θεωρεί καθήκον και τιμή της να μιλήσει σήμερα και την άλλη Τρίτη για το έργο και την ζωή του τόσο σημαντικού αυτού Έλληνα καλλιτέχνη, του Πάνου Σαραφιανού, που πρόσφερε με το έργο του και την παρουσία του τόσα πολλά στην σύγχρονη Ελληνική τέχνη.
Για να γνωρίσουμε καλύτερα τον Πάνο Σαραφιανό μπορούμε να πούμε ότι συμμετείχε ενεργά κατά την διάρκεια της κατοχής στην Εθνική Αντίσταση. Υπήρξε μέλος κριτικών επιτροπών για εκθέσεις και υποτροφίες καλλιτεχνών. Εργάστηκε σαν ζωγράφος στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Δημιούργησε το φροντιστήριο καλών τεχνών στην οδό ιθάκης όπου εξελίχτηκε σε πραγματικό φυτώριο νέων καλλιτεχνών με εντελώς πρωτοποριακές θέσεις και προβληματισμούς για την Ελλάδα, αλλά  και διεθνώς, για τον κοινωνικό χαρακτήρα της τέχνης, τη συλλογική εικαστική δημιουργία. Αυτά τα ξερά αθροιστικά στοιχεία ζωής, συγκροτούν τον σκελετό ή την αρματούρα αν θέλετε, για να χρησιμοποιήσουμε την εικαστική γλώσσα, που μέσα τους περικλείουν μια μεγάλη μορφή της σύγχρονης Ελληνικής τέχνης. Πιστεύουμε ότι το φαινόμενο Πάνος Σαραφιανός δεν το άγγιξε όσο θα έπρεπε ο τόπος μας. Δεν έχει αποτιμηθεί τόσο το καλλιτεχνικό του έργο, που είναι τεράστιο, όσο και η προσφορά του στην σύγχρονη τέχνη με την διδασκαλία, που είναι μεγαλειώδης.

ΜΑΙΡΗ ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ: Ο Πάνος Σαραφιανός ήταν για μένα, όπως και για πάρα πολλούς καλλιτέχνες από την γενιά μου και ύστερα, δάσκαλος και συνάδελφος μετά. Παράλληλα όμως ήταν άντρας μου. Γι’ αυτό και δεν απομονώνω τον Πάνο καλλιτέχνη-δάσκαλο-συνάδελφο από τον άνθρωπο και σύντροφο. Και ούτε μπορώ, ούτε θέλω μιλώντας γι’αυτόν να αποστασιοποιηθώ, να κωδικοποιήσω, να απομονώσω στοιχεία, να διαχωρίσω την πορεία από την κατάληξη, να παρακάμψω την καθημερινότητα. Δεν μπορώ να κάνω ιστορία με δυο λόγια τον Πάνο Σαραφιανό, γιατί εγώ συνεχίζω την κοινή μας ζωή, που διακόπηκε για εκείνον με τον θάνατο. Θα αναφερθώ λοιπόν και στην κοινή μας ζωή, πιστεύοντας ότι θα αναδειχτεί και από αυτή την γωνία η ολοκληρωμένη του προσωπικότητα. Γιατί ο Πάνος Σαραφιανός που λατρεύτηκε σαν δάσκαλος, ο καλλιτέχνης, ο οραματιστής με το τόσο ανθρώπινο έργο, δεν θα μπορούσε να μην έχει ήθος στην ιδιωτική του ζωή. Να μην είναι ένας καλός πατέρας ή να είναι ένας κατακαθισμένος αστός.
Ζήσαμε άλλοτε ήρεμα και άλλοτε τρικυμισμένα σαν όλα τα ζευγάρια. Κάναμε δυο παιδιά. Νομίζω πως είμαστε καλοί γονείς. Εκείνος ένας πολύ τρυφερός πατέρας. Αλλά ποτέ δεν ζήσαμε σαν αστικό ζευγάρι. Δεν κάναμε ποτέ μας σπιτικό με την έννοια του αστικού σπιτιού. Δεν μαζέψαμε λεφτά. Δεν είχαμε κοινωνικές συμβατικές σχέσεις. Δεν επιδιώξαμε ποτέ μας καταξιώσεις και κυκλωματικές ανελίξεις, προβολές κτλ. Ασχοληθήκαμε και οι δυο μας με την τέχνη και την διδασκαλία της. Προβληματιστήκαμε, πρώτα εκείνος και μετά εγώ, με το κοινωνικό φαινόμενο, με την βαρύτητα της τέχνης στην διαμόρφωση ζωής. Ο Πάνος ήταν αφοσιωμένος με πάθος στο αντικείμενο της τέχνης μέσα από κάθε ασχολία του. Τονίζω αυτό το σημείο. Είναι προϋπόθεση για να γίνει κατανοητή η προσωπικότητά του. Ο καλλιτέχνης Πάνος Σαραφιανός, άνθρωπος με μεγάλη ακτινοβολία, έδωσε την αρχέγονη πραγματική της διάσταση στην λέξη δάσκαλος. Δεν έκανε σχολή. Δεν κατασκεύαζε συνεχιστές της δικής του τεχνοτροπίας. Παρ’ όλη την ξεκαθαρισμένη προσωπική  καλλιτεχνική του άποψη. Η επικοινωνία του δεν ήταν μονόδρομος.
Γνώστης και λάτρης της τέχνης σε παγκόσμια κλίμακα, ανακάλυπτε και ζούσε τον κόσμο μέσα από την πανανθρώπινη καλλιτεχνική παραγωγή. Αναγνώριζε στο παραμικρό σκίρτημα γραμμής ή χρώματος την προαγγελία της καλλιτεχνικής μορφής και βοηθούσε στην απελευθέρωση της. Προστάτευε την ατομικότητα του κάθε μαθητή του. Ήξερε καλύτερα από τον καθένα ότι η τέχνη είναι μέσο επικοινωνίας ανεκτίμητο και ανεμπόδιστο, αν παραμερίσουμε βέβαια, κυκλώματα, εμπόρια, κουσέλια, ανταγωνισμούς, μηχανισμούς δηλαδή που ουσιαστικά υποβαθμίζουν την πολιτιστική αξία της. Ήξερε ότι σαν μέσο πνευματικής επικοινωνίας είναι μεγάλο κοινωνικό αγαθό, γιατί επιτρέπει στον αχανή χώρο του πνεύματος και του αισθητού επέκταση χωρίς φραγμούς, ταυτόχρονα και εμπλουτισμό. Τον Σαραφιανό ποτέ δεν τον άκουσα να κουτσομπολεύει, να ρίξει λάσπη σε συνάδελφο. Η καρδιά του δεν φθονούσε. Χαιρόταν το έργο τέχνης και ταυτιζόταν μ’ αυτό. Το έργο είχε μορφή δική του και προέλευση. Είχε πατρότητα, αλλά από την ώρα που εκτοξευόταν στο χώρο, δημιουργούσε νέα γη. Ήταν δώρο κοινό.
Στρατεύτηκε και πρωτοστάτησε σε μια κίνηση, θα μπορούσα να την πω οικολογική κίνηση μέσα από την τέχνη. Η κίνηση αυτή σταμάτησε στα πρώτα της βήματα, με τον θάνατο του. Η ζωγραφική του Πάνου Σαραφιανού συγκροτεί επίσης ένα πολύ αξιόλογο, ισχυρό και ογκώδες έργο. Έχει ειπωθεί  όμως κάποτε δημόσια ότι ο Σαραφιανός δεν δούλευε πολύ, δεν έκανε έργο. Μου δίνεται τώρα η ευκαιρία να το ανασκευάσω αυτό. Ο Σαραφιανός έχει αφήσει έργο που θα μπορούσε να γεμίσει ένα μουσείο, μια πινακοθήκη. Δεν  το εμπορεύτηκε όμως και από αγάπη και σεβασμό δεν το εμπορεύτηκα και εγώ. Ό,τι δεν έχει εμπορευματική αξία δεν προβάλλεται. Και οι επίσημοι πολιτιστικοί φορείς, μόνοι αρμόδιοι για τέτοιες περιπτώσεις, δεν έχουν ανεξαρτητοποιηθεί από το αγκάλιασμα των κυκλωμάτων. Η περίπτωση Σαραφιανός παρουσιάζει ιδιαιτερότητα. Είναι δύσκολο να διαχωριστεί το άμεσο από το έμμεσο έργο του. Οι δραστηριότητες είναι αναπόσπαστες. Παρ’ όλη την αυτονομία και το αυτοτελές τους μέγεθος, διαχωρισμένες δεν αποδίδουν την μεγάλη αυτή καλλιτεχνική φυσιογνωμία στο σύνολο της. Δεν θα έπρεπε η Πολιτεία να κάνει μια προσπάθεια και να προβάλλει αυτόν το φάρο;

Μ.ΑΓΓΕΛΑΚΗΣ:   Ήταν από τους λίγους ευτυχισμένους καλλιτέχνες, ο Πάνος Σαραφιανός, γιατί μέσα του υπήρχε η υπέρτατη γαλήνη του ανθρώπου που δημιουργεί και φτιάχνει νέους κόσμους.

ΒΡΑΣΙΔΑΣ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ:   Γνώρισα τον Σαραφιανό για πρώτη φορά πολύ νέος,  σπουδαστής  ακόμα, στο προπαιδευτικό τμήμα της σχολής, όταν εκείνος είχε αποφοιτήσει ήδη και τον ακολουθούσε μια λαμπρή φήμη για τις επιδόσεις του. Αυτή η φήμη αλλά και η φυσική πραότητα και προσήνεια του χαρακτήρα του, μας έφερε κοντά του. Έτσι τρεις τέσσερις νέοι καλλιτέχνες, ανάμεσα τους και εγώ, σχηματίσαμε μια πρώτη ομάδα μαθητών του και φίλων του. Σε ένα εγκαταλελλειμένο εργαστήριο του γλύπτη Κουλεντιανού, που είχε φύγει στο Παρίσι -εργαστήριο τρόπος του λέγειν, παλιό μπακάλικο ήταν- κάπου εκεί σε ένα στενοσόκακο της Αλεξάνδρας, μαζευόμαστε και ζωγραφίζαμε. Εκεί πήραμε τις πρώτες βάσεις στο σχέδιο, εκεί κάναμε τα πρώτα ξανοίγματα μας στην τέχνη. Αργότερα, στην διάρκεια της τριετούς απουσίας του Σαραφιανού στο εξωτερικό, ανέλαβα εγώ την διδασκαλία του σχεδίου στο σπουδαστήριο και αργότερα με την επιστροφή του συνεχίσαμε για ένα αρκετό διάστημα την συνεργασία. Ο θάνατος του, τόσο ξαφνικός και τόσο απότομος, διέκοψε  την δημιουργική δραστηριότητα του την ώρα της μεγαλύτερης του ακμής.
Πιστεύω πως η μεγάλη προσφορά του Πάνου Σαραφιανού δεν έχει ακόμα αποτιμηθεί όπως πρέπει από την ελληνική πραγματικότητα. Μολονότι οι παλιοί του μαθητές μιλούν με βαθύ σεβασμό, τόσο για το άτομο του, όσο και για την διαδασκαλία του, εντούτοις ούτε η Πολιτεία, ούτε τα διάφορα ιδρύματα, ούτε οι ιδιώτες τού έχουν αποδώσει τα οφειλόμενα. Όταν όμως η ιστορία της Ελληνικής τέχνης ξαναγραφτεί όχι από κουτοπόνηρους καιροσκόπους ή καλοπροαίρετους ηλίθιους, αλλά από ανθρώπους με γνώση και ήθος, ο Σαραφιανός θα καταλάβει μια περίοπτη θέση στην Ελληνική τέχνη ανάμεσα στους μεγάλους της εποχής του, άξιος ανάμεσα στους άξιους. Εύχομαι και αισιοδοξώ ότι όταν η Πινακοθήκη πάψει να είναι μια συμβατική συλλογή απονεκρωμένων έργων και γίνει ζωντανός οργανισμός με εκφραστικά έργα τέχνης, όχι όπως είναι σήμερα ή όταν πραγματοποιηθεί το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης που έχει εξαγγελθεί, εύχομαι επαναλαμβάνω, το λιγοστό σε έκταση, αλλά σημαντικό σε αξία έργο του Πάνου Σαραφιανού, να συγκεντρωθεί εκεί ολόκληρο και να παραδοθεί στην μελέτη και την αισθητική απόλαυση των μεταγενέστερων.

ΠΕΤΡΟΣ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ:  Ο Σαραφιανός ήταν από εκείνη την πάστα των ανθρώπων που σε κερδίζουν με την πρώτη επαφή. Ήταν ο πρώτος που φώναξα «δάσκαλε» πολύ πριν από τον Μόραλη. Ο Μόραλης ήταν δάσκαλος μου μετέπειτα. Ο Σαραφιανός ήταν στην κυριολεξία άνθρωπος, δάσκαλος και φίλος. Θα μπορούσες να τον φωνάξεις «άνθρωπε» ή «φίλε», έτσι όπως τον φώναζες «δάσκαλε». Σε πλησίαζε ή μάλλον τον πλησίαζες μαγνητισμένος από αυτή την γλυκύτητα, που ανέδιδε μαζί με ανθρωπιά και σοφία η προσωπικότητα του. Ήταν ο γλυκός άνθρωπος, ο καλός δάσκαλος, ο σοβαρός καλλιτέχνης, ο τρυφερά αυστηρός στους μαθητές και στους φίλους του. Όσοι τον γνωρίσαμε, τον θυμόμαστε με λατρεία και ευγνωμοσύνη. Η γνωριμία μαζί του στο μακρόστενο εκείνο εκ δύο δωματίων ατελιέ της οδού Ιθάκης, ανάμεσα στα χαμηλά καβαλέττα, ανάμεσα στην καρβουνόσκονη, σε ψωμιά, κόλλες ενκρ και τελάρα και σε εκείνη την χαρακτηριστική οσμή του φιξατίφ, είναι για μένα μια ανάμνηση και μια εμπειρία που δεν σβήνει με τον χρόνο.
Θα μιλήσω για το πνεύμα που επικρατούσε σ’αυτό το κοινόβιο-εργαστήριο. Οι παλιότεροι στο εργαστήριο έπρεπε να βοηθούν τους νεότερους, να παίρνουν την σειρά. Να υπάρχει αλληλεγγύη και να υπάρχει και φιλία. Οι ανταγωνισμοί -τώρα τι ανταγωνισμοί σε αρχάριους, τελοσπάντων- δεν είχαν καμιά θέση. Ο καλύτερος θα πετύχει και θα έρθει και αυτού η σειρά, αρκεί να δουλέψει. Αυτό σε πολύ γενικές γραμμές ήταν το πνεύμα που επικρατούσε στο εργαστήριο. Όχι  κάνε ένα κεφάλι όπως όπως για να μπεις στην σχολή. Ήθελε τα σχέδια μας να έχουν υποδομή στέρεη και ήθελε οι μαθητές του να μάθουν να σχεδιάζουν καλα, σωστά. Αν πάλι δεν έμπαινες, ο δικός του ο λόγος σε βεβαίωνε ότι τίποτα δεν χάθηκε, ότι θα μπεις την άλλη φορά.
Έπρεπε να πεισμώσεις,να χαλυβδώσεις την θέληση σου για το καλύτερο, αν το αξίζεις. Θυμάμαι, στις εξετάσεις στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, γυρόφερνε στους διαδρόμους έξω από το προκαταρκτικό αγωνιώντας μαζί μας. Εμείς μέσα δουλεύαμε για να πετύχουμε και να τον δικαιώσουμε.

ΖΑΝΙΝ ΜΠΑΕΤ: Ο  Πάνος Σαραφιανός ήταν καλλιτέχνης, δάσκαλος, άνθρωπος. Αυτό που είδα στα χρόνια που έζησα μαζί του ήταν ότι είχε μια πολύ μεγάλη ψυχή και αυτό ήταν που φώτιζε όλα  τα προτερήματά του. Μιλάω σαν μαθήτρια του που έζησε κοντά του το 1966-67 και 1968 και από δική μου εμπειρία είδα πως η δύναμη αυτή της ψυχής του, ήταν αυτή που κινούσε και έδενε συγχρόνως τις ψυχές των μαθητών του και ήταν αυτό που τον ενδιέφερε. Τον ενδιέφερε δηλαδή να βγάζει από κάθε έναν από μας πρώτα την ψυχή μας σ’αυτό που φτιάχνουμε, δηλαδή να δίνουμε την ψυχή μας. Και έπειτα ερχόταν η τεχνική και όλα τα άλλα για μια καλή ζωγραφική, όπως την θεωρούσαν οι άλλοι. Ήταν για τον καθένα μας ο πατέρας-δάσκαλος και μας έδινε αυτή την εντύπωση. Ότι ήταν ο πατέρας μας για κάθε έναν χωριστά. Και σιγά σιγά ανακαλύπταμε ότι ήταν ο πατέρας και ο δάσκαλος για όλους. Και έτσι ενωνόμαστε όλοι μαζί σαν αδέλφια κάτω από την αγκαλιά του και νομίζω τώρα ότι το στοιχείο αυτό ήταν που τον έκανε μοναδικό και πραγματικό δάσκαλο.

Μ.ΑΓΓΕΛΑΚΗΣ:   Αυτό πρέπει να έχει ένας δάσκαλος. Και πράγματι ο Πάνος Σαραφιανός ήξερε να διαβάζει τα μύχια του εσωτερικού κόσμου των μαθητών του. Ήξερε να καθοδηγεί έτσι που ο κόσμος αυτός να μεταμορφώνεται σε πράξη πάνω στο τελάρο.

ΠΑΝΟΣ ΣΑΡΑΦΙΑΝΟΣ: Τώρα οι πηγαίες γραμμές σε μια αρχή, όπως είναι τα γεωμετρικά ή τα νεολιθικά είναι ένα ξεκίνημα. Δηλαδή μια πηγαία γραμμή, όταν πρωτογίνει, συμβολίζει πότε το έδαφος, πότε την θάλασσα, πότε ένα δέντρο, πότε έναν άνθρωπο. Στην περίπτωση της αφαίρεσης, όπως ήρθε ο γεωμετρικός κόσμός ο δικός μας, έγινε το αντίστροφο. Δηλαδή, μελετώντας έφτασε αυτή η πηγαία γραμμή, μέσα από μελέτη και από έλεγχο, σε μια τέτοια γραμμή συμβόλου. Οι γραμμές αυτές οι οποίες, βέβαια, έχουν κάποια διαφορά. Ο Καντίνσκι και ο Μοντριάν όταν έφτασαν εκεί, έφτασαν από μελέτη της αφαίρεσης.

Μετά από αυτούς όμως έρχονται οι καλλιτέχνες, οι οποίοι ας πούμε δοκιμάζουν το πηγαίο. Εργάζονται το πηγαίο. Αυτή είναι και η προσφορά εξάλλου του Πόλλοκ στην τέχνη. Ο Πόλλοκ με το πηγαίο και το τυχαίο, το οποίο οδήγησε φυσικά, έφερε ας πούμε το informel  στην τέχνη. Τώρα από κει και πέρα, οι καλλιτέχνες, από την απελευθέρωση που δίνει ο Πόλλοκ, ίσως οι περισσότεροι καλλιτέχνες, η πλειονότητα των σύγχρονων καλλιτεχνών, βασίζονται στο πηγαίο, δηλαδή σ’ αυτό που βγαίνει από μέσα. Δηλαδή οι περισσότεροι μετά τον Μοντριάν και τον Καντίνσκι είναι πιο πηγαίοι και είναι πολύ κοντύτερα στους νεολιθικούς και στους γεωμετρικούς. Αυτό το πηγαίο τώρα πρέπει να γίνει η αρχή του ρυθμού. Γιατί από αυτό το πηγαίο ξεκίνησαν αργότερα και οι ρυθμοί των εποχών της νεολιθικής περιόδου και της γεωμετρικής εποχής των Δωριέων.
Απ’ αυτό το πηγαίο ξεκίνησε ο ρυθμός τους και σιγά σιγά έφτασε στην μορφή της ανόδου και της καθόδου. Όπως είπα και προηγουμένως, στην κάθοδο υπάρχουν ίσως πολλοί μεγάλοι καλλιτέχνες, είτε βρίσκονται αυτοί στην εποχή των νεολιθικών ή των αρχαίων Ελλήνων, των Δωριέων ας πούμε, και της Αναγεννήσεως.

Μ.ΑΓΓΕΛΑΚΗΣ: Ακούσαμε, φίλοι ακροατές, μαγνητοφωνημένη ομιλία του Πάνου Σαραφιανού, που έγινε λίγο πριν τον θάνατο του, πριν είκοσι χρόνια. Είναι μια μικρή γεύση της ήρεμης φωνής του, δείγμα των κατασταλλαγμένων απόψεων και του πλούτου που έκρυβε στην καρδιά του ο δάσκαλος, ο Πάνος Σαραφιανός. Σήμερα τον γνωρίσαμε στα περιορισμένα πλαίσια μιας εκπομπής σαν άνθρωπο και δάσκαλο. Στην επόμενη εκπομπή, μια ομάδα από εκλεκτούς προσκεκλημένους θα μας παρουσιάσουν τον Πάνο Σαραφιανό σαν καλλιτέχνη και ακόμα θα περπατήσουμε μαζί στο λόφο. Στο λόφο που ο Πάνος Σαραφιανός είχε σημείο αναφοράς στο όνειρο και στη μαγεία της ίδιας της ζωής όταν μεταμορφώνεται σε τέχνη.

ΤΕΛΟΣ Α΄ΜΕΡΟΥΣ ΕΚΠΟΜΠΗΣ

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΟΣ

Μ.ΑΓΓΕΛΑΚΗΣ:    Εμείς οι μαθητές του αναρωτιόμαστε πώς πέρασαν κιόλας είκοσι χρόνια από τότε που έφυγε από κοντά μας. Ζωντανό παράδειγμα ήθους, συνέπειας, καλοσύνης, πνευματικότητας,  καλλιτεχνικής ικανότητας και ευαισθησίας και πάνω απ’όλα δάσκαλος.
Έδωσε ένα έργο αρκετά μεγάλο και σημαντικό γιατί πραγματικά μέσα από αυτό ο καλλιτέχνης έδωσε με τον τρόπο που η τέχνη ξέρει να μιλά, όλο εκείνο το περιεχόμενο που είχε μέσα του ο Πάνος Σαραφιανός. Η αγωνία του ανθρώπου της στυγνής μετεμφυλιακής περιόδου, εκφράζεται με τις κραυγές της δουλειάς του 1962 για να φτάσει στην έκρηξη του μαύρου πάνω στο άσπρο που ζητά να φτιάξει ένα κόσμο καινούριο, που γίνεται ένας κόσμος καινούριος.

ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΛΟΥΦΑΚΟΣ: Ο Σαραφιανός ήταν ένας καλλιτέχνης που μας έδωσε ένα έργο πολύ ρωμαλέο σε εκφραστικότητα και πάρα πολύ βαθύ σε νόημα. Ένα έργο το οποίο νομίζω, χωρίς να θέλω να πω ότι έχω αρμοδιότητα να μιλάω για τα εικαστικά ζητήματα, αλλά ας μου επιτραπεί, σαν ένας επαρκής θεατής, ένα έργο λοιπόν που σε σταμάταγε, σε σταματάει και σε υποχρεώνει -το σε υποχρεώνει να το βάλουμε σε εισαγωγικά- σε υποχρεώνει να ανοίξεις διάλογο μαζί του. Ένα διάλογο που ίσως φαίνεται να τον έχει κάνει προηγουμένως ο καλλιτέχνης με τα πράγματα και τον εαυτό του, το έργο να απεικονίζει και το διάλογο, αλλά και το καταστάλλαγμα αυτού του διαλόγου, τον οποίο σου τον παροχετεύει εσένα, ανοίγοντας πάλι ένα διάλογο με εσένα, όχι απλώς τι κατάλαβες, αλλά τι ένιωσες, πώς αντέδρασες, πώς θα αντιδρούσες σε μια διαφορετική κατάσταση. Δεν θέλω να επεκταθώ περισσότερο σε αυτό το σημείο. Εκείνο που θα ήθελα να τονίσω είναι πως αυτό το έργο επίσης δεν σου επιτρέπει να το ξεχάσεις. Και όχι μόνο αυτό, αλλά όταν έχει περάσει πολύς καιρός και το ξαναβλέπεις, ένα από τα έργα, κάποιον από τους πίνακες του Σαραφιανού, τότε όχι μόνο αποκαθίσταται ο παλιός διάλογος, αλλά και καινούρια πράγματα αντιλαμβάνεσαι ότι υπήρχαν που δεν τα είχες αντιληφθεί πιο πριν. Αυτή η γνωριμία, αυτή η επαφή με το έργο του Πάνου Σαραφιανού αποτέλεσε ένα ισχυρό κίνητρο για να γνωρίσω και τον καλλιτέχνη.

Στο σημείο αυτό θα πω ότι θεωρώ το εαυτό μου πολύ τυχερό που γνωρίστηκα με τον Σαραφιανό. Ήταν ένας άνθρωπος, τουλάχιστον αυτή την εντύπωση εγώ σχημάτισα από τις επαφές μας, που διαπνεόταν από μια βαθύτατη καλοσύνη. Αλλά ταυτοχρόνως ήταν ένας άνθρωπος πολύ στοχαστικός, με μια άκρα ευαισθησία, με μια πολύ βαθειά ωριμότητα σκέψης, θα’ λεγα μια πνευματική πυγμή, αλλά δεν ήταν άνθρωπος που πήγαινε να σε εντυπωσιάσει. Αυτή η πνευματική πυγμή συνοδεύοταν από μια θεϊκή, θα έλεγα, σεμνότητα. Τον διέκρινε μια απλότητα και στην συμπεριφορά και στους τρόπους με τους οποίους έπιανε τα διάφορα θέματα ή άκουγε αυτό που του έλεγε ο συνομιλητής του.
Και στο σημείο αυτό θα’ θελα επίσης να τονίσω, ότι αυτή η απλότητα, αυτή η πραότητα που τον διέκρινε και που νομίζω ότι ίσχυε για ολόκληρο το βίο του, έκρυβε και σκέπαζε και ταυτοχρόνως, όταν το έψαχνες λιγάκι, αποκάλυπτε μια βαθύτατη ανησυχία για την μοίρα του σύγχρονου ανθρώπου, για τις καταστάσεις μέσα στις οποίες μας υποχρεώνουν να ζούμε, για το μέλλον που επιφυλάσσεται στους ανθρώπους. Ήταν ένας βαθύς προβληματισμός, ο οποίος ακριβώς επειδή ήταν καίριος, δεν χρησιμοποιούσε εξωτερικά εφέ, αλλά μπορούσε να εκδηλώνεται με αυτόν τον ήρεμο και γαλήνιο τρόπο που κυριολεκτικά εμένα με μάγευε. Αυτός ο συνδυασμός της ανησυχίας ως το βάθος και της στερεότητας -αν θέλεις- στον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζε αυτά τα πράγματα και που κατέληγε σε μια πράα στάση, σε μια στάση που δεν ήταν εξωτερική αγωνία, ήταν εσωτερικευμένη αγωνία, νομίζω ότι παρουσιάζεται στο έργο του με τον εξής τροπο: ενώ υπάρχει, ας πούμε, πολύ ανησυχία, πολύ αγωνία, σ’αυτά τα μάτια τα οποία σε παρακολουθούν, είναι σαν να ψάχνουν την συνείδησή σου, τι λες, τι κάνεις, τι θα πράξεις απέναντι σ’αυτή τη δύσκολη κατάσταση την οποία εικονίζουν, και αυτά τα στόματα τα οποία είναι ανοιχτά, ταυτοχρόνως το έργο έχει μια τέτοια στερεότητα δομής, μια τέτοια επάρκεια στον τρόπο με τον οποίο είναι κατανεμημένοι οι τόνοι, δεν ξέρω αν μπαίνω σε χώρους ζωγραφικής, εγώ λέω τι αισθάνομαι ο ίδιος και δεν φοβάμαι να το λέω έτσι, ο τρόπος λοιπόν που είναι κατανεμημένοι οι τόνοι, τα φωτισμένα μέρη, τα σκοτεινά μέρη, το χρώμα εκτός από το μαύρο που αν θέλεις είναι ένα κυρίαρχο στοιχείο στην ζωγραφική του Πάνου Σαραφιανού, χρησιμοποιεί και το χρώμα με πάρα πολύ μεγάλη ευαισθησία, με διακριτικότητα, αλλά με ένα τέτοιο τρόπο που γίνεται πάρα πολύ εύγλωττο.  Αυτή η δυνατότητα που είχε λοιπόν ο Σαραφιανός να συνδυάζει την ρωμαλέα έκφραση, την στέρεα, αυτή που δεν ανησυχεί γιατί εκφράζεται, αλλά δίνει όλη την ανησυχία στο εκφραζόμενο, είναι νομίζω ένα από τα μεγάλα προτερήματα που εγώ μπόρεσα να διακρίνω στην προσφορά του Σαραφιανού σε μας.
 

Π. ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ: Τότε μπορώ να πω ότι ακόμα δεν ήξερα την ζωγραφική του. Τον είχα ακουστά μονάχα από τα πετυχημένα αποτελέσματα του φροντιστηρίου του στην ΑΣΚΤ. Λίγο, λίγο, μέσα από την διδασκαλία του γνώρισα και αυτόν και το έργο του. Στην αρχή οφείλω να ομολογήσω ότι δεν εντυπωσιάστηκα, γιατί δεν το ένιωσα. Λίγο, λίγο όμως εισχώρησα μέσα σ’αυτό με μια διαδικασία αργή και σταδιακή σαν κάποια μύηση στην εσωτερική του δύναμη και πειθώ .Ήταν μια ζωγραφική, τολμώ να πω αυτή την τετριμμένη λέξη, πρωτοποριακή για την εποχή της. Ήταν υπόκωφα εκρηκτική, σπαρακτική, βασανισμένη θα μπορούσα να πω.

Μ.ΑΓΓΕΛΑΚΗΣ: Στα πλαίσια της δεκαετίας του  ’60 τι θα μπορούσε να πει κανείς για τον Πάνο Σαραφιανό;

ΝΤΟΡΑ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ ΡΟΓΚΑΝ: Είναι οπωσδήποτε γενικά μια πολύ ιδιόρρυθμη δεκαετία και πολύ σημαντική και πολλαπλά σημαίνουσα για πολλούς και διαφόρους λόγους, όπως πολλαπλά σημαίνον πρόσωπο, καλλιτεχνικό πρόσωπο ήταν και ο Πάνος Σαραφιανός. Είναι μια δεκαετία που κατά την γνώμη μου αντιπροσωπεύει ένα μεταίχμιο, ένα μεταίχμιο πολύ ουσιαστικό, γιατί σε αυτήν και σε διεθνή πλαίσια παρατηρούμε ένα απόηχο των διαφόρων βιωμάτων, πολύ δυναμικών βιωμάτων, που γνώρισαν οι καλλιτέχνες μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο και εξαιτίας του πολέμου. Πάντοτε υπάρχει ένα περιθώριο χρονικό για να φανούν τα αποτελέσματα και συγχρόνως υπήρχε και έφεση και μια πολύ έντονη θέληση για να βγούν από αυτά τα βιώματα οι καλλιτέχνες, που τα είχαν αισθανθεί και τα είχαν εκφράσει στο έργο τους μεταπολεμικά και να διαμορφώσουν τα πλαίσια για ένα καινούριο ξεκίνημα. Ο Πάνος Σαραφιανός έπιασε και τη μια περίπτωση –μπορεί να μην ακούγεται ωραίο το «έπιασε» που λέω αλλά στην κυριολεξία αυτό έκανε- και την άλλη.

Μ.ΑΓΓΕΛΑΚΗΣ: Δηλαδή εσείς τον εξπρεσσιονισμό του Σαραφιανού που παρατηρούμε το 1963 ή παλαιότερα,τον εντάσσεται μέσα στο πλαίσιο των επιπτώσεων που είχε ο πόλεμος;

ΝΤ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ ΡΟΓΚΑΝ: Όχι ακριβώς,δεν θα το έλεγα. Δεν θα το έθετα έτσι. Απλώς γενικά προσπαθώ να περιγράψω την κατάσταση ώστε να αναφερθώ ειδικότερα στην περίπτωση του Σαραφιανού. Ξέρουμε ότι μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο διεθνώς επικράτησε μια τάση στην ζωγραφική, η λεγόμενη αμορφική τέχνη ή αφηρημένος εξπρεσσιονισμός. Στην Αμερική με ένα πολύ πιο έντονο δυναμισμό σε σχέση με το χρώμα και με την απροκάλυπτη γραφή του καλλιτέχνη, στην Ευρώπη -και εννοώ το Παρίσι που ήταν μέχρι τον Β΄Παγκόσμιο πόλεμο το κέντρο της διεθνούς τέχνης- με καταβολές πολύ πιο αισθητικά θα λέγαμε επεξεργασμένες, λόγω και της προϊστορίας της καλλιτεχνικής του κέντρου αυτού. Οι καλλιτέχνες είχαν αντιληφθεί ότι, μετά από το σοκ του πολέμου, έπρεπε να δώσουν μια απόλυτη ελευθερία στην έκφραση τους, χωρίς να στριμώχνονται ούτε θεωρητικά, ούτε πρακτικά. Και αυτές οι χρωματικές θα λέγαμε εκρήξεις, οι σχεδιαστικές, που τις λέμε εξπρεσσιονισμό, συνέπεσαν σε μερικές περιπτώσεις και με την προσωπική ιδιοσυγκρασία ορισμένων καλλιτεχνών. Δηλαδή οι καλλιτέχνες, που εκφράστηκαν κατ’αυτόν τον τρόπο, δεν το έκαναν απόλυτα για να ακολουθήσουν μια μόδα, συνέπιπταν οι δικές τους οι καταβολές, οι δικές τους προτιμήσεις, αλλά και γενικότερα υπήρχε αυτό το κίνημα. Δεν μπορούμε να το αρνηθούμε .Ο Πάνος Σαραφιανός λοιπόν στα πλαίσια αυτής της γενικότερα καθολικότερης κατάστασης έδωσε κάτι ατόφιο από τον εαυτό του και φαίνεται μέσα από το έργο του ότι δεν ενέταξε την δουλειά του για να πειθαρχήσει, για να προσαρμοστεί σε ένα κίνημα. .Απλώς υπάρχει μια σύμπτωση και αυτό γίνεται ακριβώς μέσα από τον έντονα προσωπικό χαρακτήρα της δουλειάς του, που εντάσσεται στα πλαίσια ενός εξπρεσσιονισμού, αλλά ενός πολύ καθολικότερου και δραματικού και πάντως δημιουργικά αυθεντικού εξπρεσσιονισμού .Διότι φαίνεται πάρα πολύ καθαρά η αμεσότητα και μέσα από πολλαπλούς τρόπους και μέσα από πάρα πολλές προσεγγίσεις. Θα λέγαμε υπάρχει μια δραματικότητα, αλλά μια δραματικότητα όχι για να δημιουργήσει εντυπώσεις. Μια δραματικότητα που είναι αυθεντικά βιωμένη και από τον ίδιο. Και αυτό είναι ένα άλλο στοιχείο αναφοράς και διαφοράς συγχρόνως με όσους άλλους υπηρέτησαν τον εξπρεσσιονισμό εκείνη την εποχή. Θα λέγαμε μάλιστα, ότι υπάρχει και μια εσωστρέφεια χαρακτηριστική που φαίνεται μέσα από την δουλειά του, ένας άνθρωπος που αισθανόταν πολύ περισσότερα από όσα μπορούσε λεκτικά να εκφράσει και τα εξέφραζε μέσα από την εικαστική του γραφή. Ήταν πολύ γεμάτος και αυτό φαίνεται μέσα από τον παλμό του σχεδίου, από τον δυναμισμό της σύνθεσης. Χρώμα και σύνθεση στον Σαραφιανό ήταν αλληλένδετα. Έβγαιναν ατόφια από μέσα του, δεν μπορούσε να ξεχωριστεί το ένα από το άλλο.

Μ.ΑΓΓΕΛΑΚΗΣ:   Βέβαια παρατηρούμε και κάτι άλλο, ότι ήταν περισσότερο η έκφραση, ο δυναμισμός της γραφής και λιγότερο η παρουσία του χρώματος. Δηλαδή εκείνο που είχε σημασία ήταν περισσότερο η έκφραση παρά το χρώμα. Αυτό πως το σχολιάζεται εσείς στην ζωγραφική του Σαραφιανού;

ΝΤ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ ΡΟΓΚΑΝ:   Δεν μπορώ να το σχολιάσω ακριβώς. Το κάθε σχόλιο δεν μπορεί να είναι στο ύψος της έκφρασης. Την μειώνει γι’αυτόν που ακούει, αν δεν βλέπει το ίδιο το το έργο μπροστά. Αλλά θα ήθελα-και η ερώτηση αυτή που μου κάνατε ήταν πολύ εύστοχη στα πλαίσια της δεκαετίας του ’60- να αναφερθώ και στο δεύτερο σκέλος. Στην γραφή που τον εξέφρασε από ένα ορισμένο σημείο, λίγο πριν τον θάνατο του, στην τελευταία του περίοδο και η οποία βρίσκεται φαινομενικά στους αντίποδες της γραφής για την οποία συζητούσαμε μέχρι τώρα. Με κόλλα και σε αποκλειστικά σχέσεις μαύρου και λευκού, πραγματοποίησε μια γραφή που δεν είναι η χυμώδης φαινομενικά εξ ίσου δυναμική γραφή, όπως με την προηγούμενη δουλειά του, αλλά που έχει μια ένταση τελείως διαφορετική, αλλά εξ ίσου υπαρκτή. Αισθάνεται κανείς πάνω σε ένα τεντωμένο σχοινί βλέποντας την δουλειά αυτή του Σαραφιανού και επίσης αισθάνεται ότι με ένα τελείως προσωπικό τρόπο ερμήνευσε και πάλι τις γενικότερες καταστάσεις που φαίνονταν στην τέχνη εκείνης της εποχής, αλλά με έναν τρόπο τελείως προσωπικό. Έδωσε ένα δείγμα της δικής του εικαστικής έκφρασης μέσα από αυτά τα ίχνη του μαύρου που είναι δεμένα με το λευκό σε μια συνεχώς αντίστροφη σχέση. Δεν ξέρει κανείς ποιο χρώμα γεννάει το άλλο και μπορεί ξαφνικά ακόμα και το λευκό να δείξει μαύρο ή και το μαύρο λευκό. Είναι σαν ένας ιστός αράχνης μπερδεμένος, όχι σχηματικός, γιατί αν ήταν σχηματικός θα ήταν εναντίον της σχηματικής του γραφής. Θα ήταν κάτι μείον. Θα έλεγα επίσης ότι το τρίτο σκέλος μέσα στην δεκαετία του ’60 σε ότι αφορά στην έκφραση του, είναι το δόσιμο του στην σχολή, στους φοιτητές του. Είχε συνειδητοποιηθεί και γενικότερα η ανάγκη της δημιουργίας, της συλλογικής δημιουργίας και είναι κάτι πάρα πολύ θετικό για τον Σαραφιανό -και όχι πολύ κολακευτικό, με την έννοια της κολακείας ή της απλής καλής λέξης- ότι έπαιρνε χρόνο από την δική του ατομική προσωπική έκφραση για να προσφέρει κάτι στους άλλους και να συνδημιουργήσει.

ΖΩΗ ΑΛΑΦΟΥΖΟΥ:  Ο Πάνος Σαραφιανός στην δεκαετία του ’60 σαν καλλιτέχνης, σαν άνθρωπος και σαν δημιουργός, νιώθει την αγωνία του ανθρώπου για την επιβίωση του, την απομάκρυνση από το φυσικό και το κοινωνικό του περιβάλλον. Ταυτόχρονα διαπιστώνει ότι ο καλλιτέχνης οδηγείται μορφολογικά σε μια τρισδιάστατη κατασκευή μέσα στη φύση, μαζί με την φύση. Στο λόφο, το χώρο που ο Πάνος Σαραφιανός έχει επιλέξει, πιστεύει ότι θα μπορούσαν να ζήσουν μαζί, δεμένοι σε ένα κοινωνικό σύνολο, μελλοντικοί καλλιτέχνες και απλοί άνθρωποι με τις ίδιες αξίες και ανάγκες, ώστε να δημιουργήσουν σε ένα περιβάλλον φύσης, ειρηνικό, με αγάπη και σεβασμό για τον άνθρωπο. Αυτή η μορφή του ζωντανού κοινωνικού συνόλου, που θα κάλυπτε τις ουσιαστικές ανάγκες του ανθρώπου, θα απέδιδε έργα ζωής και όχι έργα κατάλληλα για εκθεσιακούς χώρους. Σε όλο τον κόσμο τα 30 τελευταία χρόνια από παρόμοιες ανάγκες γίνονται διάφοροι πειραματισμοί. Όπως διαμορφώσεις χώρων ή κατασκευές πόλεων. Στο Βερολίνο το 1969, μια ομάδα καλλιτεχνών κάνει διαμορφώσεις. Ονομάζεται Land art, δηλαδή τέχνη εδάφους και εκεί δημιουργούν ένα είδος οπτικού  happening στο έδαφος και γι’αυτό καταγράφεται σε βίντεο. Στην Αμερική από το 1956 ο Paolo Soleri, αρχιτέκτονας, οργανώνει ομάδες μαθητών του, που, με την καθοδήγηση του, δημιουργούν μια ολόκληρη πόλη στην έρημο της Αριζόνας. Μακέττες, αρχιτεκτονικά πολύ ενδιαφέρουσες με πρωτότυπες λύσεις μηχανικής, σήμερα ακόμα θα τις χαρακτηρίζαμε διαστημικές. Πρόσφατα πειράματα εξωραϊσμού της πόλης της Δρέσδης, με συμμετοχή πολιτών και καλλιτεχνών, έχουν σαν στόχο να αποκτήσουν τα σπίτια τους διαφορετική όψη, ώστε να μην είναι ομοιόμορφα και εκεί οι καλλιτέχνες κάνουν τις μακέττες και οι πολίτες εκτελούν με την καθοδήγηση τους μεγάλες ζωγραφικές συνθέσεις επάνω στα σπίτια τους.

(Ακούγεται απόσπασμα από μαγνητοφωνημένες σκέψεις του Πάνου Σαραφιανού).

ΠΑΝΟΣ ΣΑΡΑΦΙΑΝΟΣ:      Ένας καλλιτέχνης μπορεί να ζήσει όλες τις εποχές μέσα  σε ένα μουσείο με τα ευρήματα που υπάρχουν και έξω στην ζωή να ζήσει τόσο έντονα, που δεν μπορεί να ζήσει ο άλλος συνάνθρωπος του. Λοιπόν αυτό το εγωιστικό που έχει ο καλλιτέχνης πρέπει βέβαια να πάψει να υπάρχει και ο καλλιτέχνης να συμμετέχει και αυτός και να δώσει αυτό που έχει στους συνανθρώπους του.  

Ζ. ΑΛΑΦΟΥΖΟΥ:    Ο χώρος, κάποιος λόφος κοντά στον Μαραθώνα, ομάδες νέων τότε δημιουργών ή μεμονωμένα άτομα, όλοι μαθητές του Πάνου Σαραφιανού. Άλλοι είχαμε τελειώσει την σχολή, άλλοι όχι. Φίλοι μεταξύ μας ή απλά γνώριμοι, συνεργάσιμοι, κάτω από την μεγάλη ομπρέλα του καλλιτέχνη και δασκάλου, την καρδιά της σύμπνοιας και της αγάπης που μας ένωνε.

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΔΑΡΑΔΗΜΟΣ:   Ο Πάνος Σαραφιανός είναι παρών. Δεν είναι μόνο οι προσωπικές μνήμες που επιστρέφουν, αυτά τα ιδιαίτερα νήματα που συνδέουν τον καθένα μας με τον δάσκαλο. Δεν είναι μόνο η ανάγκη να τιμήσουμε τον καλλιτέχνη, τον δάσκαλο που στάθηκε εμψυχωτής και συμπαραστάτης στα πρώτα μας ανήσυχα βήματα. Είναι γιατί μας έδειξε με τη ζωή και το έργο του, πως η αγάπη για το έργο δεν γίνεται να καρποφορήσει δημιουργικά χωρίς την αγάπη και το σεβασμό στη φύση και τον άνθρωπο. Είναι γιατί  άγγιξε τις πληγές της σημερινής ανθρωπότητας μας και τις τεράστιες δυνατότητες που κρύβει και είδε, πίστεψε, προσπάθησε, αποκάλυψε με τον πιο ουσιαστικό τρόπο την δύναμη που μπορεί να επουλώνει πληγές, να αξιοποιεί κατακτήσεις και να προσφέρει  στον άνθρωπο, με την δική του θέληση και συμμετοχή, μια ζωή ευτυχισμένη. Είναι γιατί βίωσε και μετέδωσε την κοινωνική διάσταση, το ρόλο, την αποστολή του καλλιτέχνη σαν συνδιαμορφωτή και συνδημιουργού με την φύση και τους συνανθρώπους του μέσα από τους δρόμους της καλλιτεχνικής δημιουργίας ενός άλλου περιβάλλοντος ζωής, άλλου τρόπου ζωής. Γιατί  εκεί που το απάνθρωπο σύστημα καλλιεργεί και επιβάλλει την μοναξιά και την αποξένωση, αυτός αντέτεινε την συλλογικότητα, την ανθρώπινη επικοινωνία. Στον ανελέητο ανταγωνισμό, την κατανόηση και την συνεργασία. Στη φανφάρα, στη ματαιοδοξία, στον τυχοδιωκτισμό και την ισοπέδωση, απάντησε με την σεμνή αποφασιστικότητα και δημιουργικότητα. Είναι γιατί εκεί που άλλοι παγιδευμένοι αναζητούν απεγνωσμένα μια σφραγίδα, μια ατομική ταυτότητα, αυτός απλά, δίχως επιδίωξη, σφράγισε την ιστορία μας και έδωσε ταυτότητα συλλογική σε αγωνίες, ανησυχίες, διεξόδους και οράματα. Την συλλογική ταυτότητα: άνθρωπος δημιουργός. Ο Πάνος Σαραφιανός είναι παρών σαν το υπόγειο ρεύμα που ήρεμα και σταθερά διασκορπίζεται και ξεπηδάει σε ευεργετικές πηγές. Είναι μια ενέργεια δυναμική, ακατάπαυστη, που δημιουργεί νέες ευεργετικές δυνάμεις.

Μ.ΑΓΓΕΛΑΚΗΣ:    Είναι λοιπόν, ένας λόφος που μας περιμένει. Ένας λόφος που συναντιέται το ίδιο πράγμα. Η ζωή και η τέχνη. Το μεγαλο happening  της ομορφιάς και της ανθρωπιάς. Ο Πάνος Σαραφιανός, στην αλλοπρόσαλλη και οπισθοδρομική πρόοδο, μάς έβαλε μπροστά σε ένα λόφο. Γι’αυτό ο Πάνος Σαραφιανός είναι ανάμεσα μας. Και πάντα μας διδάσκει να ανεβούμε τον λόφο.