Τα κείμενα που ακολουθούν προέρχονται από μαγνητοφωνημένες συζητήσεις του Πάνου Σαραφιανού, το 1966

Όλοι οι άνθρωποι μπορούν να σχεδιάσουν διότι έχουν το μέτρο της αναλογίας μέσα τους και αν δεν έχουν σχεδιάσει μέχρι σήμερα είναι γιατί δεν τους έχει δοθεί ο σωστός τρόπος, η μέθοδος ας πούμε.
Πρώτα ας πάρουμε το παράδειγμα των γραμμάτων. Όταν είμαστε μικρά παιδιά και μας ζητείται να ασκηθούμε πάνω σ’αυτά, μας δίνεται ο τρόπος. Παλαιότερα, ας πούμε, με τα πρώτα σχήματα, με τα κουλουράκια, ξεκινάγαμε ας πούμε με ένα κουλουράκι και μετά τραβώντας μια γραμμή, το μπαστουνάκι όπως μας το λέγανε (πάντοτε μας το λέγανε σαν σχήματα οι δάσκαλοι μας).
Σήμερα δίνεται μια άλλη μέθοδος στα παιδάκια: όπως είναι τα γράμματα, τους τα βάζουν πάντα να τα ζωγραφίσουν. Δεν τους λένε ότι το γράμμα έχει στην αρχή μια άλφα έννοια. Σιγά σιγά την καταλαβαίνουν. Και πράγματι τα μικρά παιδιά σήμερα, σ’όλα τα σύγχρονα σχολεία, η μέθοδος είναι να σχεδιάζουν το γράμμα. Το ίδιο ισχύει και για τους αριθμούς.

Βέβαια δεν είναι μόνον από αυτό σημείο που θα βγάλουμε το συμπέρασμα, ότι όλοι οι άνθρωποι μπορούν να σχεδιάσουν.
Ας δούμε, ένας άνθρωπος όταν βρίσκεται σε μια ορισμένη άλφα απόσταση και δει κάτι, είτε αντικείμενο είναι αυτό, είτε ένας άνθρωπος γνωστός από μακριά, είτε οτιδήποτε άλλο βλέπει, το αναγνωρίζει. Η απόσταση δεν τον εμποδίζει π.χ να ξέρει ότι είναι ο αδελφός του ή ο πατέρας του ή να ξέρει ότι είναι ένα μήλο και όχι ένα πορτοκάλι. Δεν τον εμποδίζει η απόσταση. Άρα ο εγκέφαλος του έχει σχεδιάσει μέσα του τέλεια τα αντικείμενα. Άρα την αναλογία ο άνθρωπος την έχει μέσα του. Απλώς δεν του έχει δοθεί ο τρόπος ,η μέθοδος ας πούμε, ώστε αυτό που ο εγκέφαλος του βλέπει αμέσως και τέλεια να μπορέσει να το γράψει και το χέρι.

Ας πάμε παλαιότερα. Οι άνθρωποι στις παλιές ας πούμε εποχές, στις προϊστορικές εποχές, όπως τις λέμε σήμερα, τα γράμματα τους ήτανε σύμβολα, δηλαδή γράφανε ζωγραφίζοντας. Ό,τι θέλαν να πουν το ζωγραφίζανε. Οι πρωτόγονοι ας πούμε πολιτισμοί (που εγώ αν με ρωτήσετε προσωπικά δεν νομίζω ότι είναι πρωτόγονοι πολιτισμοί),τα γράμματα τους δεν είχαν φτάσει στην έννοια του σημερινού ας πούμε συμβολικού, του συμβόλου του γράμματος και ήταν πολύ πιο εύκολο γι’ αυτούς το να ζωγραφίσουνε.

Ας πάρουμε και σήμερα, τα μικρά παιδιά, τα οποία, όταν τους δώσει κανείς ένα μολύβι και ένα χαρτί, έχουν μια άνεση να κινηθούν μεσ’ το χώρο τους, στο χώρο τον λευκό, με μια άνεση την οποία δεν έχει ο μεγάλος.
Δηλαδή αυτό που θα φτιάξουνε, είτε μουτζουρώνοντας γραμμές, είτε βάζοντας τελείες, θα είναι μια σύνθεση, μπορεί να πει κανείς, τέλεια. Γιατί; Γιατί έχει την άγνοια. Δηλαδή το παιδί δεν έχει μπει ας πούμε σε κανόνες και σε σκέψεις. Σήμερα οι άνθρωποι που δεν έχουν σχεδιάσει ούτε καν το φαντάζονται, ότι όταν ήταν μικρά παιδιά είχαν μια άνεση να σχεδιάζουν οτιδήποτε.
Το να σχεδιάσουν δηλαδή τι; Να κάνουν μέσα σε ένα χώρο, γιατί αυτή είναι η αρχή του σχεδίου, να κάνουν μια σωστή τοποθέτηση, να τοποθετηθούν σωστά μεσ’ το χώρο.
Όσοι έχουν παιδιά ή έχουν δει παιδιά να σχεδιάζουν, όταν πρόκειται να σχεδιάσουν κάτι το λένε: “εδώ είναι μια βάρκα ή εδώ είναι ένα ψάρι”. Το παιδί, όταν θα κάνει μια βάρκα ή ένα ψάρι πιστεύει ότι είναι πράγματι ψάρι, γιατί εκείνη την ώρα το πιστεύει. Αυτό όμως μπορεί να είναι μια γραμμή ή να είναι μια τελεία.

Όπως το έχουμε όλοι διαπιστώσει πηγαίνοντας σε εκθέσεις νηπίων, θα δούμε που πολλές φορές δύο και τρία παιδιά μαζί σχεδιάζουν έναν πίνακα με μια άνεση, με μια ελευθερία την οποίαν θα την ζήλευαν ζωγράφοι.
Αυτό το ίδιο το παιδί, μετά, όταν του δώσουν να φτιάξει ένα συγκεκριμένο αντικείμενο και δεν του’ χει δοθεί ο σωστός τρόπος του να δει το αντικείμενο μέσ’ το χώρο του, να το δει πόσο πραγματικά εύκολο είναι να το φτιάξει, το ίδιο παιδί σταματάει και λέει: «εγώ δεν μπορώ να το φτιάξω». Όταν προηγουμένως, ας πούμε στο ίδιο παιδί, έχουν πει «φτιάξε ένα δέντρο», με μια άνεση θα μας το φτιάξει. Δηλαδή το δέντρο πράγματι το ξέρει και το φτιάχνει. Ενώ όταν του πούμε «φτιάξε το τάδε δέντρο που είναι μπροστά μας», το ίδιο παιδί δυσκολεύεται να το φτιάξει. Είναι κάτι που δεν του το’χουν πει σωστά πως να το φτιάξει.

Γι’αυτόν ακριβώς τον λόγο είπα να ασχοληθώ, να δώσουμε μια σωστή μέθοδο στους ανθρώπους να σχεδιάσουν. Ίσως αργότερα οι άνθρωποι και από μακριά ας πούμε, όπως και τον παλιό καιρό, θα μπορούν με τα σύμβολα αυτά να συνεννοούνται, όπως παραδείγματος χάριν είναι οι κανόνες της μουσικής.
Έτσι είναι και οι κανόνες της ζωγραφικής που μέσω αυτών οποιοσδήποτε άνθρωπος μεταδίδει στο συνάνθρωπό του το αίσθημα του και την εικόνα την οποία θέλει να πει.
Τώρα,  ποια ανάγκη κάνει τον άνθρωπο να σχεδιάσει; Είναι μια εσωτερική ανάγκη του ανθρώπου; Αυτά που βλέπει γύρω του, αυτά που σκέπτεται, αυτά τα οποία είναι κοντά του, θέλει πάρα πολλές φορές να μπορέσει να τα αποδώσει σχεδιάζοντας αντικείμενα ή σχεδιάζοντας ιδέες. Άρα με το να ζωγραφίσει ένας άνθρωπος είναι μια έκφραση, δηλαδή εκφράζεται. Όπως ο μουσικός θα γράψει την μουσική του, όπως ο ποιητής θα γράψει το ποίημα του. Λοιπόν, είναι απαραίτητο στον άνθρωπο να μπορεί να εκφράσει τα συναισθήματά του. Άλλοι δια των ήχων, άλλοι δια του λόγου και οι εικαστικοί, ας πούμε, άνθρωποι με τα δικά τους μέσα. Βέβαια όλοι οι άνθρωποι μπορούν να σχεδιάσουνε, όπως είπαμε προηγουμένως. Μετά, από αυτούς θα μείνουν ορισμένοι, οι οποίοι θα δοθούν περισσότερο προς τα εκεί, γιατί θα νοιώθουν ότι μπορούν να εκφραστούν καλύτερα έτσι από ότι εκφράζονται άλλοι με την μουσική ή τον λόγο.

Ας προχωρήσουμε.
Έχουμε το χώρο μας μπροστά μας. Έναν άσπρο χώρο οποιουδήποτε σχήματος και έχουμε ένα αντικείμενο μπροστά μας και θέλουμε να το αποτυπώσουμε μέσα σε αυτό το χώρο. Όταν σκεφτούμε ότι αυτό το αντικείμενο-είτε ένα είναι, είτε δύο είναι μπροστά μας-έχει ένα γεωμετρικό σχήμα. Αυτό το γεωμετρικό σχήμα, το οποίο έχουμε μπροστά μας, είναι εύκολο να το δούμε όταν μας το εξηγήσουν.

Ας πάρουμε για παράδειγμα αυτή την εικόνα, ενός βάζου. Είναι ένα παραλληλόγραμμο. Τώρα, αυτό το παραλληλόγραμμο βέβαια δεν είναι ακριβώς παραλληλόγραμμο. Κάτω είναι λεπτότερο και επάνω είναι φαρδύτερο. Πώς θα ξέρουμε εμείς πόσο είναι το λεπτότερο και πόσο το φαρδύτερο; Γι’αυτό το λόγο στην αρχή μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ένα βελόνι, μια μεγάλη βελόνα…οποιοδήποτε…ένα πινέλο ας πούμε, ένα πράγμα που θα μας δώσει την ευχέρεια να βρούμε την απάντηση με το μέτρημα που γίνεται κατ’αυτόν τον τρόπο. Μπορεί κανείς να το μετρήσει παίρνοντας το στενότερο μέρος του αντικειμένου, το οποίο, γυρίζοντας το χέρι μας, βλέπουμε πόσο αυτό το στενότερο μέρος, το πλάτος του δηλαδή, χωράει στο ύψος. Π.χ. στην συγκεκριμένη εικόνα τρεις φορές. Τώρα το φαρδύτερο μέρος του πλάτους χωράει μέσα στην εικόνα μας τρεις φορές. Όταν αυτά τα τοποθετήσουμε σωστά και με τον ίδιο τρόπο χρησιμοποιώντας το μολύβι μας ή χρησιμοποιώντας αυτό το βελόνι, τραβήξουμε τις γραμμές -στην μέση έχει ακόμα μια υποδιαίρεση που είναι δύο και κάτι στο πλάτος μεσ’ το ύψος-κάνουμε το αντικείμενο αυτό που βλέπουμε μπροστά μας, τέλειο στην αναλογία του. Τώρα ένα άλλο πράγμα που μπορεί να μας βοηθήσει είναι οι προεκτάσεις των γραμμών, οι διαγώνιες των γραμμών.

Όπως καλό θα είναι από την αρχή να ξέρουμε εκτός από τα αντικείμενα που θα φτιάξουμε –είναι πολύ εύκολο να τα φτιάξουμε-  να ξέρουμε τι μπορεί να εκφράσει κανείς με τις γραμμές και τα σχήματα και με τα χρώματα. Δηλαδή, μπορεί να εκφράσει τον πλούσιο συναισθηματικό κόσμο που έχει ο κάθε άνθρωπος, ο οποίος καλλιεργώντας  αυτόν τον πλούτο του, τον βλέπει να γεννάει σιγά σιγά πάνω στο χαρτί τις ιδέες του και τις σκέψεις του.

Ας πάρουμε για παράδειγμα σχήματα που μέχρι σήμερα μας έχουν δοθεί. Δηλαδή τι μας έχει δοθεί; Μας έχουν δοθεί ορισμένα σχήματα που μ’αυτά μπορούμε να εκφράσουμε συναισθήματα διάφορα. Όπως είναι η πυραμίδα που μας δείχνει ένα σταθερό, το πιο σταθερό, το πιο στέρεο σχήμα. Αυτό το σχήμα που κάθεται καλά επάνω στην γη ή μέσα στο χώρο. Αντίθετα, όταν αυτή την ίδια πυραμίδα την γυρίσουμε ανάποδα θα δούμε ότι είναι το πιο ασταθές σχήμα. Δηλαδή εκεί μέσα αν βάλουμε κάτι που θέλουμε να πάει ψηλά, πράγματι θα πάει ψηλά. Ας πάρουμε μια εικόνα που κατά σειρά μέσα στο χώρο έχει πυραμίδα, ανάστροφο της πυραμίδας, πυραμίδα και ανάστροφο της πυραμίδας. Αυτό το σχήμα -που το βλέπουμε και σε παλιότερες εποχές- περιέχει έναν ρυθμικό χορό και μας δίνει ίσως μια από τις πιο τέλειες φρίζες που υπάρχουν. Το ίδιο, μας έχει μείνει από τους παλιούς πολιτισμούς η κάθετος. Κάθετος είναι μια γραμμή η οποία επαναλαμβανόμενη μας δίνει ένα ρυθμό. Θα πρέπει να αναλύουμε τα σχήματα που μας έχουν δοθεί.
Οι διάφορες εποχές αντιγράφουν η μια την άλλη. Θα βρούμε πολλές φορές τα γνωρίσματα αυτά των προϊστορικών εποχών σε κλασσικές εποχές. Τα ίδια σχήματα, τις λεπτομέρειες των σχημάτων αυτών και την λεπτομέρεια αυτή την κάνουμε πίνακα ή την κάνουμε άγαλμα.

Οι εικαστικοί πολιτισμοί γεννιούνται στους προϊστορικούς ανθρώπους, Εκεί βγαίνουν όλα τα σχήματα. Εκεί βγαίνουν όλοι οι ρυθμοί. Βγαίνουν μέσα από τον άνθρωπο, είναι πηγαίοι και εσωτερικοί. Μετά σε επόμενες εποχές εκμεταλλεύονται τους ίδιους  ρυθμούς. Ίσως δεν είναι ότι τους έχουν διαβάσει, ότι τους έχουν δει από προηγούμενους, απλώς οι νεότεροι τους αναλύουν πια και τους μελετούν και δεν ξέρουν βέβαια τις περισσότερες φορές όλοι οι άνθρωποι, δεν ξέρουν ότι αυτοί οι ίδιοι ρυθμοί έχουν υπάρξει και παλαιότερα. Οι περισσότεροι από τους καλλιτέχνες δεν το ξέρουν αυτό. Π.χ. όταν αναλύουν ότι η πυραμίδα είναι το πιο σταθερό σχήμα και το ανάστροφο της πυραμίδας είναι το πιο ασταθές μέσα σε ένα χώρο. Αν προσέξουμε στην Αναγέννηση, ακόμα και στο Βυζάντιο, θα δούμε μέσα ας πούμε στο ανάστροφο της πυραμίδας τον Εσταυρωμένο, θα δούμε τον Αναστημένο Χριστό. Θα δούμε σε ένα σύγχρονο έργο κάτι που ο καλλιτέχνης θέλει να πάει ψηλά, να δώσει ένα ύψος, μια φυγή μέσα στον χώρο. Ενώ το ανάστροφό της ακριβώς είναι το σταθερό σημείο.
Αυτό και ο δρόμος της τεθλασμένης είναι το ίδιο, αλλά καλύτερα είναι να το αντιλαμβάνεται κανείς όχι σαν μια γραμμή αλλά και σαν ένα σχήμα, γιατί όταν αντιληφθείς τα πράγματα μόνο σαν γραμμή και όχι και σαν σχήμα, αυτό το οποίο θα αποτυπώσεις μεσ’ τον χώρο σου θα είναι κενό, ενώ όταν το αντιλαμβάνεσαι σαν σχήμα γεμάτο, τότε ο χώρος σου γίνεται ισχυρότερος. Και μπορείς να εκφραστείς πιο άνετα, άσχετα από το αν θα καταλήξεις σε μια γραμμή.

Ας ξαναπούμε άλλη μια ιδέα για το πως γίνεται ένας άνθρωπος καλλιτέχνης, πόσο επαφή έχει ένας καλλιτέχνης με τα μικρά παιδιά. Η χαρά που έχει ένα μικρό παιδί όταν παίρνει να φτιάξει κάτι. Αισθάνεται μια γοητεία και χάνεται μέσα σ’αυτό, παίζει, αισθάνεται ότι δημιουργεί κάτι με χαρά.
Αυτή τη χαρά μεγαλώνοντας σιγά σιγά την απωθεί, την βγάζει από μέσα του. Δεν του μένει αυτή η χαρά του παιδιού, της δημιουργίας. Εκείνο γοητεύεται, ενώ ο μεγάλος αγωνιά για να φτιάξει αυτή τη χαρά. Δηλαδή ένας αρχιτέκτονας ή  ένας ζωγράφος αγωνιά, δεν έχει την ίδια ας πούμε μεγάλη χαρά και την μεγάλη ευχαρίστηση που έχει ένα μικρό παιδί.
Αυτό οφείλεται στο ότι όλα τα παιδιά δημιουργούν, όλα τα παιδιά παίζουν, είτε με τα χώματα, είτε με τις άμμους, είτε σκαλίζοντας κάτι, ζωγραφίζοντας κάτι, οτιδήποτε κάνουν.
Το παιδί όταν μεγαλώσει δεν έχει την ίδια χαρά, γιατί θα γίνεται για έναν συγκεκριμένο σκοπό αυτό που θα κάνει και θα έχει ευθύνες, ίσως για κέρδος, ίσως για χασούρα και όλα αυτά.
Αυτή την απόλαυση την διατηρεί μόνο ο καλλιτέχνης. Δηλαδή απ’ αυτούς τους ανθρώπους-ας πούμε ότι τους χωρίζουμε τους ανθρώπους- υπάρχουν άνθρωποι βίαιοι, άνθρωποι των αισθήσεων, οι δημιουργοί, οι ποιητές ας πούμε, οι οποίοι φτιάχνουν τέχνη, έτσι; Και υπάρχουν και οι άνθρωποι οι λογικοί, οι ψύχραιμοι, οι υπολογιστές, οι οποίοι δεν έχουν την ίδια αίσθηση  όταν κάνουν οτιδήποτε. Λοιπόν αυτή την αίσθηση, που δεν έχουν αυτοί, πρέπει να την δώσουν οι καλλιτέχνες. Και όλοι οι άνθρωποι φυσικά δεν θα γίνουν καλλιτέχνες. Όλοι όμως μπορεί να το καλλιεργούν. Μπορούν. Όλοι το έχουν μέσα τους. Ακόμα και ο ψυχρός αυτός υπολογιστής άνθρωπος κι’αυτός το είχε όταν ήταν μικρός.
Βέβαια πολλές φορές έχουμε δει παιδιά που φτιάχνουν και όταν φτιάξουν κάτι πάνε τα άλλα και τους τα χαλάνε. Είναι η ζήλεια, γιατί αυτός αναγνωρίζει ότι ο άλλος το’κανε καλύτερο από τον ίδιο και γι’αυτό πάει και του το χαλάει. Είναι η αναγνώριση. Ενώ το παιδί που το φτιάχνει κλαίει άμα του το χαλάσει, κλαίει, σκοτώνεται.
Σε άλλες περιπτώσεις έχουμε δει παιδιά, τα οποία, ενώ φτιάχνουν, ενώ δημιουργούν, ύστερα τους δίνουν μια κλωτσιά τα ίδια και το χαλάνε. Αυτό τι είναι; Πάει να πει ότι έχει ας πούμε το αίσθημα της καταστροφής ή κορέστηκε από αυτό που έκανε; Ή μήπως να πάρουμε την άποψη ότι αυτό το παιδί δεν είναι ότι κορέστηκε, το χόρτασε το παιχνίδι και το χάλασε αυτό που ζωγράφισε, αλλά ότι αρχίζει την αναζήτηση του καλύτερου, μήπως δεν το έχει κάνει καλά και το χαλάει. Πολλές φορές έχουμε δει παιδιά να ζωγραφίζουν με βρωμιές, πιάνουν βρωμιές και φτιάχνουν, πασαλείβοντας τα όλα. Και όμως αυτός που θα μουτζουρώσει, είναι ίσως αυτός ο οποίος έχει κατά κάποιο τρόπο το εκφραστικό ταλέντο. Αυτοί που μουτζουρώνουν ακόμα και με ακαθαρσίες, είναι περίεργο πράγμα, αυτά τα παιδιά είναι εικαστικοί, δηλαδή εκείνοι που τα πάντα θέλουν να τα φτιάξουν.

Τώρα το ζήτημα είναι ότι με τους υπολογισμούς και με τον ψυχρό τεχνικό πολιτισμό οι άνθρωποι απομακρύνθηκαν από το αίσθημα. Δηλαδή ο σημερινός πολιτισμός μάς έχει φυλακίσει στα σπίτια, στους δρόμους, παντού.
Οι καλλιτέχνες αισθάνονται μιαν απομόνωση, απομακρύνθηκαν. Οι βιομηχανίες  -και περισσότερο δεν μπορώ να πω, αν οι βιομηχανίες έκαναν το κακό ή το έκαναν γενικώς οι συνθήκες του σημερινού πολιτισμού- δημιούργησαν αυτές τις τεράστιες πόλεις και ο κόσμος, μπορώ να πω, φυλακίστηκε, δεν έχει τη χαρά μέσα στη φύση, δεν κινείται ο άνθρωπος με χαρά μέσα στη φύση.
Βγήκανε τα αυτοκίνητα. Τόσο πολύ τα αυτοκίνητα έχουν πιάσει στην σημερινή εποχή, όλος ο κόσμος έχει ένα αυτοκίνητο σήμερα. Το αυτοκίνητο είναι μια λύση για να μπορέσει ο άνθρωπος να απομακρυνθεί από την πόλη. Το αυτοκίνητο το χρησιμοποίησε πρώτα μέσα στις ίδιες τις πόλεις για τις μικρές αποστάσεις που είχε να πάει. Πήγαινε στο κέντρο, ψώνιζε, πήγαινε στη δουλειά του, τ’ άφηνε απ’ έξω και μπορούσε να κάνει την δουλειά του. Σήμερα είναι τόσα πολλά τα αυτοκίνητα που δεν μπορεί να τ’ αφήσει πουθενά. Δεν υπάρχουν ούτε τα ανάλογα γκαράζ, ούτε τα ανάλογα πάρκινγκ για να τα αφήσεις. Παρ’όλα αυτά το έχει για να μπορέσει έστω να βγει μια φορά την εβδομάδα όταν θέλει να πάει να βγει από την πόλη. Είναι ένα μέσο φυγής από την πόλη. Ύστερα ας πάρουμε τους ανθρώπους το καλοκαίρι, όταν έχουν διακοπές. Και τον βλέπεις που τρέχει, με την λαχτάρα τρέχει να πάει στην φύση, να τρέχει στην θάλασσα,να πάει άλλος στο βουνό, άλλος να φύγει από την χώρα του, να φύγει, να φύγει δηλαδή. Και όταν γυρίζει δεν μπορεί να πει κανείς ότι γυρίζει με αγάπη στον τόπο που έχει το σπίτι του. Με αγάπη έτσι, με νοσταλγία να γυρίσει εκεί πίσω. Γυρίζει για να γυρίσει και η ζωή κυλάει μέσα στις υποχρεώσεις του. Λοιπόν αυτό είναι το αυτοκίνητο, είναι μια φυγή για να φύγει από την πόλη όποτε θέλει. Εφ’όσον έχει αυτό το μέσο λέει: μπορώ να φύγω όποτε θέλω. Ενώ όταν δεν το έχει, πρέπει να βρει κάποιο αυτοκίνητο και δεν μπορούμε να πούμε αυτή την στιγμή ότι το αυτοκίνητο είναι ένα μέσο οικονομικό σε όλο τον κόσμο. Αργότερα ίσως βάλουν το αυτοκίνητο μέσα στο μουσείο σαν αντικείμενο το οποίο σκοτώνει τόσους ανθρώπους, χιλιάδες τα θύματα. Τα λέμε αυτή τη στιγμή για το αυτοκίνητο, γιατί ο άνθρωπος το χρησιμοποιεί για την φυγή. Κυκλοφορείς σ’ένα δρόμο γεμάτο καυσαέρια, που δεν είναι απλό να φύγουν γιατί έχουν γίνει οι δρόμοι κανάλια, χαράδρες και ανεβαίνοντας προς τα πάνω αυτά τα καυσαέρια κυκλοφορούν μέσα στα σπίτια μας. Δεν είναι ότι θα φύγουν, χτυπάνε στα πλάγια και ανεβαίνουν επάνω και μπαίνουν σε όλα τα σπίτια.

Λοιπόν, αν προσέξουμε θα δούμε ότι έχει δημιουργηθεί μια ομορρυθμία στις πόλεις σήμερα παγκοσμίως. Ο ρυθμός τους είναι ίδιος. Παραλλάζουν λίγο. ’Εχει γίνει ένας ρυθμός. Αν  και δεν μπορούμε να μην παραδεχτούμε ότι έχει γίνει ρυθμός χωρίς αίσθημα, χωρίς αίσθηση. Βέβαια υπάρχουν και εξαιρέσεις, υπάρχουν και έργα τέχνης στην αρχιτεκτονική, που δεν μπορούμε να τα αγνοήσουμε. Αλλά γενικά οι άνθρωποι, που έχουν ασχοληθεί με τις διαμορφώσεις και τα κτισίματα, είναι άνθρωποι ψυχροί, που βγαίνουν περισσότερο από τα μαθηματικά παρά από την αίσθηση. Ας έρθουμε στις δικές μας συνθήκες, στον δικό μας τόπο. Αυτή την ομοιογένεια κανείς την βλέπει και στους έξω τεχνικούς. Αυτοί οι άνθρωποι είναι ψυχροί, δεν έχουν και την καρδιά μαζί. Πάντως, αν επεκταθούμε περισσότερο, θα τους δούμε και σαν εμπόρους. Βέβαια οι έμποροι παντού υπάρχουν. Και στους καλλιτέχνες υπάρχουν. Δεν μπορούμε να μην το παραδεχτούμε αυτό.
Λοιπόν, να ανακεφαλαιώσουμε. Βλέπουμε μια ομορρυθμία και μια οικονομία χώρου που το νιώθουμε αμέσως αυτό, το αισθανόμαστε δηλαδή και οι καλλιτέχνες και ο κοινός άνθρωπος. Μπορούμε να το παραλληλίσουμε με τα μυρμήγκια. Θα δούμε ότι όσο πήζουνε τα μυρμήγκια στη φωλιά τους, η φύση τους δίνει έναν τρόπο και αποκτούν φτερά και φεύγουν. Έτσι και οι άνθρωποι προσωρινά φεύγουν μέσα από τις πόλεις, αλλά είναι αναγκασμένοι να ξαναγυρίσουν. Ο χρόνος δε που ζουν είναι ελάχιστος, δεν είναι μεγάλος σε σχέση με το σύμπαν που ζούμε. Λοιπόν σ’ αυτή την ζωή, η απόλαυση, οι απολαύσεις που έχουμε είναι λίγες, σήμερα όσο πάνε και λιγοστεύουν, δηλαδή δεν απολαμβάνουμε την ίδια την ζωή μας, το ότι υπάρχουμε, δεν μας δίνεται η δυνατότητα να το αισθανθούμε αυτό και να το ζήσουμε. Είμαστε και στα σπίτια μας μέσα και στις δουλειές μας κλεισμένοι, δεν απολαμβάνουμε, δεν βλέπουμε ούτε καν τις εποχές. Υπάρχουν άνθρωποι που περνούν όλες αυτές οι εποχές και δεν σημειώνουν ότι ήρθε η άνοιξη, ήρθε καλοκαίρι, ήρθε χειμώνας, δεν τις νιώθουν. Αλλάζουν ρούχα, αλλά οι ίδιοι δεν το νιώθουν, δεν απολαμβάνουν γιατί δεν έχουν τον χρόνο να δουν απ’έξω. Ο άνθρωπος είναι συνεχώς κλεισμένος.
Οι πόλεις αυτή την στιγμή είναι πηγμένες, ενώ υπάρχουν απέραντες εκτάσεις ακατοίκητες και ανεκμετάλλευτες, Για ποιο λόγο οι άνθρωποι να ζούνε μέσα σ’αυτόν τον περιορισμένο χώρο. Ίσως είναι αντιοικονομικό σήμερα, αύριο δεν θα είναι και να μπορούν να επεκταθούν περισσότερο. Ίσως όταν ο άνθρωπος αισθανθεί σαν ανάγκη πια, δει ότι η ίδια η ζωή του κινδυνεύει από αυτό το κλείσιμο συνεχώς. Η ίδια η ζωή του, η ίδια η φύση του τον σπρώχνει να βγει έξω.
Λοιπόν αυτό σήμερα οι καλλιτέχνες το έχουν πιάσει, ότι ο άνθρωπος πρέπει να δημιουργήσει καινούριους χώρους. Χώρους γι’αυτόν, για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του. Αυτή τη γοητεία που έχουμε αισθανθεί σαν μικρά παιδιά, που δεν ξέρω αν σήμερα τα σημερινά παιδιά την αισθάνονται την ίδια  γοητεία, που αισθανόμασταν δηλαδή εμείς οι παλιότεροι που είχαμε πολλούς χώρους να παίξουμε. Ορισμένα παιδιά που έχουν ζήσει έξω από την πόλη και το έχουν νιώσει αυτό και ύστερα έρχονται μέσα στην πόλη, με πόση νοσταλγία θυμόμαστε αυτές τις στιγμές του παιχνιδιού μέσα στην φύση και τα ευρήματα που βρίσκαμε. Πώς μεγαλώνει ένα λουλουδάκι, τι τέλειο που είναι ένα λουλουδάκι, όλα αυτά τα ζουζούνια που υπάρχουν μέσα στη φύση, τι τέλεια είναι, πόσο κοντά είναι με την φύση. Λοιπόν αυτό το πράγμα μένει οπωσδήποτε στον καλλιτέχνη, μένει. Αυτό μας κάνει ακριβώς να πούμε κάτι. Ότι οι διαμορφώσεις που έγιναν μέχρι σήμερα, δεν μπορούμε να τις πούμε πετυχημένες, εγώ τις λέω καθαρά αποτυχημένες, έχουν φέρει μια καταπίεση και ένα αδιέξοδο στην ανθρώπινη ψυχή.

Η λύση ποια είναι;
H λύση είναι το να βγούμε παραέξω. Να φύγουμε από αυτές τις πόλεις, να διαμορφώσουμε καινούριους χώρους. Να τους διαμορφώσουν αυτούς τους χώρους οι καλλιτέχνες, όχι όπως γίνονται σήμερα κάποια πειράματα.
Εγώ είδα να διαμορφώνουν αυτές τις πόλεις οι τεχνικοί και σαν συνεργάτες οι καλλιτέχνες. Να γίνει το αντίθετο. Οι καλλιτέχνες να έχουν τον πρώτο λόγο. Καλλιτέχνες βέβαια που θα δοκιμαστούν, θα εργαστούν, θα σπουδάσουν, θα μελετήσουν, θα μάθουν στις τεχνικές σχολές, αλλά χωρίς να τους φεύγει η αίσθηση της καλλιτεχνίας. Λοιπόν αυτοί οι άνθρωποι θα δημιουργήσουν τις αυριανές πόλεις. Αν πάμε παλαιότερα θα δούμε ότι τις διαμορφώσεις τις έκαναν οι καλλιτέχνες και στις αρχαίες εποχές και στις εποχές της Αναγεννήσεως και όπου έχουν γίνει έργα τέχνης και πάμε και τα θαυμάζουμε, είναι από καλλιτέχνες, δεν είναι από τεχνικούς.

Ας δούμε π.χ.την Ακρόπολη, που είναι από τις πιο τέλειες διαμορφώσεις και ένα από τα πιο μεγάλα καλλιτεχνικά έργα και τεχνικά -γι’αυτό ακόμα και σήμερα οι τεχνικοί ασχολούνται γύρω από αυτό και έχουν κάνει μελέτες, γύρω από τους αριθμούς όμως μόνο, χωρίς να συμμετέχει ποτέ η καρδιά. Χωρίς όμως να συμμετέχει η καρδιά δεν ξέρω αν θα βρούνε λύση για την διαμόρφωση της Ακροπόλεως.
Γιατί η διαμόρφωση της Ακροπόλεως δεν είναι μόνο σκέψη. Είναι προ παντός αίσθημα, καρδιά και ανθρωπιά. Και αυτό δίνει αυτό το μεγαλείο. Όταν το δούμε έτσι, θα δούμε και σήμερα ακόμα, όχι μόνο στο χώρο που ήταν οι ναοί, αλλά και στο γύρω χώρο, πως ας πούμε μια πέτρα ή ένας βράχος που είναι κάτω και τον πατάμε, που δεν έχουμε σκύψει ποτέ να τον δούμε, τι αριστουργηματικός είναι και πως σε οδηγεί να πας από ένα ορισμένο σημείο να περπατήσεις και σε βάζει να πας από τους χώρους που πρέπει να πας, που έχει φτιάξει για να περάσεις από εκεί. Αν πας να περάσεις λανθασμένα θα σκοντάψεις. Λοιπόν το ζήτημα είναι ότι πολλές φορές παραπατάμε, σκοντάφτουμε και πάμε ανάποδα εμείς γιατί νομίζουμε ότι είναι ένα χάλασμα. Δεν είναι χάλασμα. Αν σκύψουμε θα δούμε ότι είναι ένα σκαλοπάτι, το οποίο εμείς αντί να κάνουμε δεξιά, προχωρήσαμε ευθεία και σκοντάψαμε.
Πόσο σοφά έχουν κάνει το χώρο. Όταν είμαστε έξω έξω στο κράσπεδο, στο τελείωμα, στον τοίχο, στο κάστρο έξω έξω βλέπεις την απόσταση μέχρι  το Φάληρο, είναι μια απόσταση επτά χιλιομέτρων. Όταν πας ένα μέτρο μέσα, η θάλασσα είναι κάτω από τα πόδια σου. Είναι σοφά φτιαγμένο. Όταν είσαι στο κέντρο δεν έχεις να δεις τίποτα άλλο, βλέπεις μόνο τον ουρανό. Είναι ένα σημείο όταν είσαι κοντά στον Παρθενώνα, που έρχεσαι σε επαφή μόνο με τον ουρανό. Σε απομονώνει. Είσαι εσύ και ο ουρανός. Δεν υπάρχει τίποτα άλλο. Είναι δηλαδή ένας τόπος τέλεια διαμορφωμένος από κάτω που θα ξεκινήσεις μέχρι επάνω.
Είχαν δηλαδή λύσει τα προβλήματα, είχαν μεγάλη πείρα και συνέχεια τις δουλειές αυτές τις έκαναν καλλιτέχνες: γλύπτες, αρχιτέκτονες, ήταν ένα και το αυτό πρόσωπο. Είχαν βέβαια και τους τεχνικούς και σε εκείνες τις εποχές, αλλά ήταν συνεργάτες των καλλιτεχνών, ενώ σήμερα έχουν γίνει ορισμένα πειράματα, όπως είναι η Μπραζίλια, όπως είναι στην Γερμανία κοντά στο Βερολίνο ένα άλλο πείραμα, το οποίο δεν νομίζω ότι έχει πετύχει, γιατί οι καλλιτέχνες ήταν συνεργάτες των τεχνικών, δεν ήταν αυτοί οι διαμορφωτές. Άλλο να είσαι συνεργάτης και άλλο να είσαι ο ίδιος που θα πάρεις υπεύθυνα αυτήν την δουλειά και υπεύθυνα θα διαλέξεις τους ανθρώπους. Αυτό είναι το έργο τέχνης.

Ένας καλλιτέχνης όταν είναι να φτιάξει ένα έργο θα το χαλάσει πάρα πολλές φορές, θα πετάξει πάρα πολλά έργα. Θα δουλέψει, θα περάσουν και δέκα χρόνια και δεκαπέντε χρόνια και δεν σκέφτεται ούτε να εκθέσει, ούτε ότι έχει κάνει ποτέ του τίποτα. Ένας καλλιτέχνης δείχνει την δουλειά του γιατί θέλει να δει την αξία του σε σχέση με τους άλλους, αλλά ξέρει ότι ποτέ δεν έχει κάνει αυτό που θέλει να εκφράσει. Λοιπόν ένας καλλιτέχνης, όταν κάνει ένα έργο τέχνης, είτε αυτό είναι διαμόρφωση, είτε είναι επάνω σε ένα πανί ή σε ένα χαρτί, δεν πρόκειται να το αφήσει και να το δώσει στους συνανθρώπους του χωρίς να έχει κάτι από αυτό που έχει μέσα του και θέλει να εκφράσει, ότι έχει τέχνη. Σ’αυτή την περίπτωση θα το δώσει. Ενώ ο άλλος, το υπολογίζει ο άνθρωπος και φυσικό είναι, το βλέπει αυτό σαν ένα κέρδος. Και αν σήμερα βλέπουμε την πτώση του Παρισιού, δεν ξέρω τις συνθήκες τις άλλες, αλλά ένα μπορεί κανείς να πεις ότι είναι το βασικό. Έπεσε το Παρίσι γιατί τους καλλιτέχνες τους είχανε οι έμποροι και τους πουλούσαν με τον πόντο και με το μέτρο σαν να ήταν ύφασμα και κάθε καλλιτέχνης έπρεπε να έχει μια παρουσία ορισμένη, να βγάζει μια ποσότητα έργων, πες  βιομηχανοποιημένη, πες βιοτεχνοποιημένη.

Τώρα, η τέχνη σήμερα είναι σε αδιέξοδο; Όχι δεν είναι σε αδιέξοδο. Η τέχνη μέσα στα τελευταία 70 ή 90 χρόνια έχει κάνει ένα πολύ μεγάλο άλμα. Οι σημερινοί άνθρωποι που ασχολούνται με τις τέχνες δεν έχουν πια  παρωπίδες ως προς μια άλφα κατεύθυνση για την τέχνη. Οι σημερινοί καλλιτέχνες μπορούν ελεύθερα να δουν την τέχνη, είτε μέσα στα έργα των συνανθρώπων τους όλων των εποχών, είτε μέσα στην φύση.
Μια φορά είχε γίνει μια έκθεση, εδώ στο Ζάππειο, του Ινστιτούτου Γκαίτε, μια έκθεση αρχιτεκτονικής της σύγχρονης Γερμανίας, όπου κανείς έβλεπε την προσπάθεια των αρχιτεκτόνων μέσα εκεί, οι οποίοι πράγματι εργάστηκαν, έχουν βέβαια και μια παράδοση πολύ μεγαλύτερη απ’ότι μπορεί να έχουμε εμείς στην σύγχρονη αρχιτεκτονική, γιατί από εκεί βγήκαν φωτισμένοι αρχιτέκτονες όπως ο μεγάλος Γκρόπιους, εκεί γεννήθηκε και το Bauhaus, το οποίο είναι η πρώτη προσπάθεια των σύγχρονων ανθρώπων να φτιάξουν τα βιομηχανικά είδη καλλιτεχνικά. Στην έκθεση αυτή παρατήρησα ένα πράγμα. Είχε σε ορισμένα από τα εκθέματα και έργα τέχνης. Είχε σε ένα κτίριο από αυτά ένα έργο του Μουρ, του Χένρυ Μουρ, σε ένα άλλο είχε του Μαρίνο Μαρίνι και σε πολλά από αυτά ήταν δέντρα και άνθρωποι. Δηλαδή αν τα έβλεπε κανείς με αίσθηση αυτά τα πράγματα, θα έβλεπε ότι οι άνθρωποι, το έργο τέχνης και το φυτό είχαν μια ομοιογένεια. Εκείνο που ήταν ξένο ήταν το κτίσμα. Ήταν τόσο ξένο που στις φωτογραφίες (είχαν φωτογραφήσει μπροστά σε ένα σχολείο μαθητές, άλλοι ανέβαιναν σκάλες, άλλοι κάθονταν) αυτός που καθόταν ήταν τόσο απελπισμένος πραγματικά μπροστά σ’αυτό το μεγαθήριο που ήταν έξω τελείως από την φύση του.

Τώρα, η σύγχρονη τέχνη κανείς δεν μπορεί να μην αναγνωρίσει ότι είναι πάρα πολύ μεγάλη. Οι καλλιτέχνες έχουν προσφέρει πράγματι πολύ περισσότερα από ότι έχουν προσφέρει οι τεχνικοί. Είναι σε πολύ υψηλό επίπεδο. Μπορεί να πει κανείς ότι οι καλλιτέχνες και οι επιστήμονες, οι μαθηματικοί, οι πυρηνικοί επιστήμονες είναι σε πολύ υψηλότερο επίπεδο από ότι είναι οι τεχνικοί. Οι καθαροί τεχνικοί. Η τέχνη είναι πολύ μεγάλη σήμερα. Θα αναφέρω μόνο το παράδειγμα του Καντίνσκι και του Μοντριάν, οι οποίοι πριν είκοσι πέντε χρόνια έχουν φέρει την τέχνη για να κατασκευαστεί. Δηλαδή η τέχνη τους είναι από εκεί και πέρα να γίνει μια κατασκευή. Ή να φτάσει το ταμπλώ τους το ίδιο σε ένα άσπρο σκέτο το οποίο μέσα στο χώρο θα πάρει την πρώτη μορφή του. Όπως είχε πει και ένας σύγχρονος Έλληνας καλλιτέχνης ο Τσίγκος: «Η τέχνη βρε παιδιά που πάει; θα φτάσουμε σε ένα άσπρο». Αυτό το άσπρο λοιπόν,  αυτό είναι ακριβώς. Θα φτάσουμε σε ένα άσπρο ή θα φτάσουμε σε ένα γκρίζο. Αυτό το άσπρο άμα το βάλουμε στην φύση είναι το πρώτο ακούμπισμα μέσα στην φύση, μέσα στον χώρο. Λοιπόν όταν θα μπει αυτό το άσπρο σε σχέση με τα άλλα πράγματα, τα οποία θα μπουν μέσα στον χώρο, θα αρχίσει το πρώτο χτίσιμο της σύγχρονης τέχνης.
Η σύγχρονη τέχνη παύει να έχει την μορφή την εικαστική από την άποψη ότι ο ζωγράφος θα πρέπει να κάνει ζωγραφική. Θα πρέπει δηλαδή στο τελάρο αυτό που θα βάλει μέσα στην φύση, να πάει να το ζωγραφίσει. Δεν είναι μόνο αυτός ο ρόλος. Θα πρέπει να είναι και ποιητής, θα πρέπει να είναι και ζωγράφος, θα πρέπει να είναι και διαμορφωτής, θα πρέπει να νιώθει εκεί που ζει, εκεί που βρίσκεται και αυτά τα πράγματα θα πρέπει να μπορέσει να τους δώσει αυτή την αίσθηση που έχει μέσα του. Δηλαδή είναι ένας καινούριος ρόλος του σύγχρονου καλλιτέχνη, ο οποίος μελλοντικά θα παίξει και τον βασικότερο ρόλο στις διαμορφώσεις των χώρων. Δηλαδή η διαμόρφωση του χώρου πια δεν θα είναι εξωτερική, θα είναι και εσωτερική.

Τι θα δούμε στους σύγχρονους καλλιτέχνες; Θα δούμε ότι κανένας καλλιτέχνης δεν έχει ομοιογένεια με έναν άλλον, δεν θέλει ο καλλιτέχνης να μοιάσει με τον άλλον, δηλαδή υπάρχει μια πολυμορφία. Πολύμορφοι, πολύμορφοι ρυθμοί, το αντίθετο απ’ότι συμβαίνει με τον τεχνικό πολιτισμό που έχουμε μια ομοιομορφία. Θα μου πεις, το διαπιστώνεις εσύ μόνος σου; Δεν το έχουν διαπιστώσει και άλλοι; Όχι. Πολλοί το έχουν διαπιστώσει. Αναφέρω τα άρθρα του Gropius και του Read και των άλλων που δημοσίευσε ο Ταχυδρόμος για τον σύγχρονο τεχνικό και καλλιτεχνικό πολιτισμό. Σήμερα οι καλλιτέχνες φτάνουν βέβαια σε εξαλλοσύνες, οι οποίες αύριο θα είναι μια πραγματικότητα. Θα γίνονται αυτά. Η πιο έξαλλη ακόμα σκέψη ενός καλλιτέχνη αύριο θα μπορεί να πραγματοποιηθεί. Γιατί αργότερα, όταν τα μέσα επικοινωνίας των ανθρώπων θα είναι ταχύτατα σε σχέση με αυτά που έχουμε σήμερα και συνεχώς η ταχύτητα αυξάνει, θα μπορεί ένας άνθρωπος να εργάζεται στην Νέα Υόρκη και να κοιμάται στην Αθήνα. Με τέτοια ταχύτητα που δεν υπάρχουν όρια, σύνορα, πως το λένε. Θα μπορεί ο άνθρωπος να κινείται με μεγάλη ταχύτητα και μεγάλη ευκολία στις αποστάσεις. Δεν είναι θέμα που μπορώ εγώ να επεκταθώ, γιατί δεν έχω τις απαιτούμενες γνώσεις. Σαν αίσθηση το πιάνω. Σαν αίσθηση βλέπω ότι ο άνθρωπος θα μπορεί να κινείται με μεγάλη ευχέρεια και να πηγαίνει ας πούμε να κοιμηθεί στην κορυφή του Ολύμπου ή αν θέλει να κοιμηθεί στα Ιμαλάϊα. Θα μπορεί να πάει. Φτάνει εκεί που θα πάει να υπάρχουν χώροι να τον υποδεχτούν ανθρώπινα, να τον υποδεχτούν με καρδιά. Οι σημερινοί καλλιτέχνες προτιμούν να ζήσουν σε ένα χωριό με κτίσματα που τα έχουν κάνει άνθρωποι που δεν ήταν ούτε μηχανικοί, ούτε αρχιτέκτονες, τα έχουν κάνει άνθρωποι για τους ανθρώπους, παρά να ζουν στα σύγχρονα μεγαθήρια τα οποία είναι αφιλόξενα γι’αυτούς. Όταν λέω για εξαλλοσύνες, εννοώ αυτό το πράγμα. Πολλές φορές σε μια έκθεση μπορεί να δούμε ένα παντελόνι ή ένα αυτοκίνητο στραπατσαρισμένο ή μια βαλίτσα η οποία έχει πράγματα, μια παλιοβαλίτσα. Τι αποδεικνύει αυτό; Ο καλλιτέχνης ο σύγχρονος, που σήμερα το θεωρούμε σαν εξαλλοσύνη αυτό που φτιάχνει, δεν είναι τίποτε άλλο αυτό που αισθάνεται παρά την ανάγκη να πάει προς την διαμόρφωση, δηλαδή να μπει μέσα στο χώρο, να ζήσει μέσα στο χώρο.
Βέβαια είναι μια πρώτη λύση αυτό. Αύριο θα το αισθανθεί ακόμα περισσότερο αυτό. Να βάλει το έργο του έξω στο χώρο και όχι μόνο μέσα στο χώρο, δηλαδή να βγει στον ίδιο το χώρο στον οποίο ζει και αναπνέει. Να αναπνεύσει το έργο του, να αναπνεύσει και αυτός.
 Φυσικά εφ’ όσον είναι άνθρωπος, θα κοιτάξει να διαμορφώσει και τον χώρο τον εσωτερικό του, ο οποίος θα είναι και αυτός διαμορφωμένος κατά τέτοιο τρόπο που να του δίνει άνεση της ζωής. Π.χ. θα ήθελα να συμπληρώσω κάτι για τον Gropius, ο οποίος είναι πράγματι ένας μεγάλος καλλιτέχνης, αλλά είναι και τεχνικός, δεν μπορώ να τον πω σκέτα καλλιτέχνη, είναι μια μεγάλη μορφή της εποχής μας, ο οποίος μας έχει κάνει και εδώ ένα κτίριο στην Αθήνα, την Αμερικάνικη Πρεσβεία, το οποίο είναι ένα από τα ωραιότερα κτίρια των Αθηνών, που όμως έχει ένα μεγάλο ελάττωμα. Σχεδιάστηκε στην Αμερική και χτίστηκε στην Ελλάδα. Δεν ξέρω αν ένας σύγχρονος καλλιτέχνης με συνείδηση σ’ αυτό που κάνει θα μπορούσε να φτιάξει ένα έργο στην Ελλάδα για να το χτίσει στην Αμερική, χωρίς να πάει και αυτός εκεί για να δει τις κλιματολογικές συνθήκες. Η Αμερικάνικη Πρεσβεία είναι ένα έργο τέχνης εξωτερικά, εσωτερικά όταν είσαι μέσα, επειδή είναι όλο τζάμια, δεν μπορείς να ζήσεις σαν άνθρωπος. Εδώ έχουμε πάρα πολύ φως και όλο αυτό το τζαμένιο σπίτι δεν προσφέρεται για τον τόπο μας. Και τόσοι άλλοι αρχιτέκτονες που έχουν χρησιμοποιήσει τα τεράστια αυτά ανοίγματα τα φωτεινά, τα οποία εδώ, επειδή έχουμε πάρα πολύ φως, δεν μας πάει, μας κουράζει.

Για να μην επεκταθούμε στα χρώματα των σπιτιών, εσωτερικά και εξωτερικά. Τα αφήνουμε όλα άσπρα, γιατί δεν ξέρουμε ποιο να βάλουμε, αυτό που θα είναι ξεκούραστο ή τα βάζουμε όλα έντονα, γιατί είναι μια μόδα και βέβαια μας κάνουν νευρασθενικούς.
Η φύση μας δίνει τα χρώματα της όταν γεννιούνται και αυτά στέκουν. Δεν υπάρχει μέσα στην φύση χρώμα το οποίο να είναι παράταιρο. Παράταιρα χρώματα κάνουν οι άνθρωποι οι οποίοι ακριβώς δεν έχουν νοιώσει το χώρο. Νομίζοντας ότι θα κάνουν κάτι βάζουν ένα εντυπωσιακό χρώμα. Ίσως να βγαίνει από την διαφήμιση αυτό, που θέλει να εντυπωσιάσει και τέτοια.
Λοιπόν, τα χρώματα που πρέπει να έχει γύρω του ο άνθρωπος πρέπει να είναι τέτοια που να μην τον κουράζουν. Πρέπει να τον ευχαριστούν, να του δημιουργούν συναισθήματα, να του δημιουργούν ψυχικές καταστάσεις.

Ένα πράγμα το οποίο βέβαια θα έρθει με τον καιρό, θα είναι η κίνηση μέσα στα πράγματα, μέσα και έξω. Π.χ. αύριο μπορεί να είναι κινητά πάρα πολλά πράγματα. Δηλαδή μπορεί να είναι και τα ίδια μας τα σπίτια, τα πατώματα και τα λοιπά, χωρίς όμως να μας κουράζει ο μηχανικός τρόπος των πραγμάτων. Αυτό το λέω γιατί οι σύγχρονοι καλλιτέχνες είναι πάρα πολλά χρόνια που ασχολούνται με την κίνηση του πίνακα. Δηλαδή ο πίνακάς τους θέλουν να κινείται. Θα μου πείτε, αυτό μήπως ο καλλιτέχνης το πήρε από τις μηχανές; Επειδή κινούνται οι μηχανές, το βλέπει και θέλει να το βάλει; Δεν είμαι ο ειδικός που θα το αναλύσει αυτό, αλλά εκείνο που ξέρω είναι ότι ο καλλιτέχνης θέλει να δώσει μεγαλύτερη ζωή στο ταμπλώ του και στον πίνακα του και τον κινεί. Βέβαια φτάνει η κίνηση να μην είναι κουραστική, π.χ. όπως ο θόρυβος και η κίνηση που υπάρχει γύρω μας αυτή τη στιγμή είναι κάτι το κουραστικό. Δηλαδή ο άνθρωπος θέλει, χρειάζεται και την κίνηση, χρειάζεται όμως και την ησυχία και τη γαλήνη, για να μπορέσει να αποδώσει σαν άνθρωπος μέσα στον χώρο στον οποίο ζει.

Ναι, περίεργο είναι πως οι καλλιτέχνες έχουν απομονωθεί, ενώ στην αίσθηση έχουν προσφέρει τόσα πολλά πράγματα. Δηλαδή, εφ’όσον σήμερα όλοι όσοι ασχολούνται λίγο με την τέχνη έχουν διαπιστώσει την πράγματι μεγάλη εποχή της τέχνης, πόσο οι καλλιτέχνες έχουν απομακρυνθεί από τον κόσμο, ζούνε σαν απομονωμένοι. Τους έδιωξε η βιομηχανία, τους έδιωξε ο τεχνικός πολιτισμός και έχουν απομονωθεί. Ίσως όλα αυτά μαζί. Ίσως η μόνωση που θέλει ο καλλιτέχνης, θέλει να ζει μόνος του, να ζει στο δικό του κόσμο, να μπορέσει να εκφράσει πράγματα. Αλλά σήμερα αν δούμε όλους τους καλλιτέχνες του κόσμου, η πάλη που κάνουν είναι να συμμετάσχουν στην ζωή, να μην είναι έξω, έξω από τη ζωή. Θέλουν να συμμετάσχουν. Μια πάλη, έναν αγώνα κάνουν να μπουν ξανά στη ζωή.
Οι διαμορφώσεις μέσα στις εκθέσεις, στους χώρους ή και έξω ακόμα. Γνωστό είναι πόσοι καλλιτέχνες, όπως ο Πικάσο και τόσοι άλλοι, έχουν δουλέψει επάνω στις διαμορφώσεις σε χώρους. Είναι μια ανάγκη που τους κάνει να συμμετάσχουν ξανά, να βγούνε στη ζωή. Ενώ ξέρουν ότι η τέχνη τους πια έχει ανέβει, έχει πάρει μια ποιότητα και αυτή την ποιότητα δεν την βλέπουν στα γύρω τους πράγματα, αυτό τους κάνει και θέλουν να ξαναμπούνε και να ξαναζήσουν με τους συνανθρώπους τους και να δώσουν στους συνανθρώπους τους τον κόσμο, τον οποίο έχουν αυτοί με πολύ εγωισμό, μπορεί να πει κανείς, γιατί ένας καλλιτέχνης πραγματικά απολαμβάνει τόσο πολύ, πρέπει από αυτή την απόλαυση που έχει να δώσει στους συνανθρώπους του. Ένας καλλιτέχνης μπορεί να ζήσει όλες τις εποχές μέσα σε ένα μουσείο με τα ευρήματα που υπάρχουν και έξω στη ζωή να ζήσει τόσο έντονα, που δεν μπορεί να ζήσει ο άλλος συνάνθρωπός του. Λοιπόν, αυτό το εγωιστικό που έχει ο καλλιτέχνης θα πρέπει βέβαια να πάψει να υπάρχει και ο καλλιτέχνης να συμμετέχει και αυτός και να δώσει απ’αυτό που έχει στους συνανθρώπους του.
Όλη αυτή η κουβέντα έγινε ακριβώς για να πούμε πως ο καλλιτέχνης αυτό που ζει και αισθάνεται είναι πραγματικά ένα θείο δώρο και, εφ’ όσον στην αρχή έχουμε πει ότι ο κάθε άνθρωπος έχει την δυνατότητα να γίνει καλλιτέχνης, άρα όσοι ασχοληθούν με αυτό και το νοιώσουν και το ζήσουν θα μπορούν να απολαύσουν πολύ περισσότερο απ’ ότι απολαμβάνουν σήμερα. Θα έχουν τέτοια ικανοποίηση, τέτοια πνευματική πληρότητα, τέτοια μεγάλη απόλαυση σε όλα τα πράγματα, όπως το αισθάνεται αυτός ο οποίος έχει δοθεί πολύ περισσότερο από αυτούς. Άρα εκείνοι που θα ασχοληθούν, είτε έχουν το μεγάλο ταλέντο να γίνουν μεγάλοι δημιουργοί, είτε έχουν ένα ταλέντο μικρό και αυτοί θα απολαύσουν μαζί με τον μεγάλο, γιατί γνωστό είναι και δεν είναι βέβαια δική μου θεωρία, ότι όλοι οι καλλιτέχνες είναι απαραίτητοι ανά τον κόσμο, είτε μεγάλοι είναι είτε μικροί. Αν δεν υπήρχαν οι μικροί δεν θα βλέπαμε τους μεγάλους και αν δεν υπήρχαν οι μεγάλοι δεν θα βλέπαμε τους μικρούς. Δηλαδή, οι καλλιτέχνες, ο ένας συμπληρώνει τον άλλον ό,τι και να κάνουν. Όλοι δίνουν αυτό που αισθάνονται. Τώρα το ποιος είναι μεγάλος και ποιος είναι μικρός αυτά πάντοτε τα βλέπει η Ιστορία. Υπάρχουν περιπτώσεις που καλλιτέχνες που τιμήθηκαν σαν μεγάλοι και μετά από λίγο αργότερα ξεχάστηκαν ή το αντίθετο υπάρχουν καλλιτέχνες που δεν τους έδωσε κανείς καμιά σημασία και έγιναν μεγάλοι με την Ιστορία.
Τώρα, το ζήτημα είναι αν, μετά από όλα αυτά που έχουμε πει, οι καλλιτέχνες θα δικαιωθούν στο μέλλον. Βέβαια δεν μπορεί να είμαστε αυτή την στιγμή ακόμα σίγουροι από τα φαινόμενα τα επιφανειακά. Υπάρχει όμως και η ανάγκη του ανθρώπου για μια ζωή, η οποία θα του δίνει μια απόλαυση, να ζήσει ο άνθρωπος ξανά μέσα στην φύση, να πάψει να τον απασχολεί η κίνηση όπως τον απασχολεί αυτή την στιγμή. Είναι ένα γεγονός πια, που δεν μπορεί να το αμφισβητήσει κανείς, ότι σήμερα οι άνθρωποι θέλουν να έρθουν σε μεγαλύτερη επαφή με την φύση και βλέπουν την κατάσταση που έχει δημιουργήσει κατά κάποιο τρόπο η τεχνοκρατία, δηλαδή το άγχος στον άνθρωπο, που δεν έχει αυτή την στιγμή την επαφή με τη φύση, την απόλαυση που δίνει αυτή η επαφή  και που τον κάνει, όπως είπαμε και προηγουμένως, να έχει το αυτοκίνητο του για να τρέχει από δω και από εκεί. Απασχολεί τον άνθρωπο σήμερα το να ζήσει ειρηνικότερα μέσα σε μια φύση, η οποία θα τον περιβάλλει με στοργή και αγάπη και πραγματικά αυτό το έχουμε νοιώσει όλοι εμείς οι καλλιτέχνες που θα ασχοληθούμε αργότερα με τον Λόφο και θα μπορούμε να του δώσουμε του ανθρώπου τα μέσα να μπορέσει να ζήσει μέσα σε ένα τέτοιο πολιτισμένο περιβάλλον. Οι καλλιτέχνες, όπως είπαμε παλιότερα με το Bauhaus -ήταν ένα πείραμα, το οποίο ως ένα σημείο έχει πετύχει- θα δώσουν τις λύσεις που πρέπει σε όλους του τομείς.

Βέβαια, κάθε φορά θα γίνεται ανανέωση αυτών των πραγμάτων, δεν θα υπάρχει μια μονιμότητα ενός αντικειμένου. Παντού ο άνθρωπος θέλει και τα πράγματα που χρησιμοποιεί να έχουν και αυτά τις αλλαγές τους και οι βιομήχανοι μέχρι σήμερα μας έχουν δείξει ότι αυτό το έχουν κατανοήσει και έχουν αυτές τις αλλαγές στα προϊόντα τους. Οι άνθρωποι θα θελήσουν να έχουν την τέχνη κοντύτερα τους. Π.χ. ας πάρουμε ένα παράδειγμα απλό. Σε ένα σύγχρονο σπίτι είμαστε αναγκασμένοι να βάλουμε ένα Α ή Β τυποποιημένο λουτρό, μια Α ή Β  τυποποιημένη ηλεκτρική κουζίνα, ένα Α καλάθι των αχρήστων. Π.χ πάρα πολλές φορές βλέπουμε στους δρόμους καλάθια των αχρήστων, καλάθια αχρήστων αντικειμένων και αντί οι άνθρωποι να τα ρίξουν μέσα στο καλάθι, τις περισσότερες φορές βλέπουμε να τα πετάνε απ’έξω. Εάν αυτό το καλάθι τους προκαλούσε την περιέργεια -όχι την περιέργεια, δεν είναι σωστή η έκφραση-, αν τους προκαλούσε να ρίξουν το αντικείμενο τους μέσα σ’αυτό το καλάθι, τους προκαλούσε να τους άρεσε να το ρίχνουν μέσα, πραγματικά θα το έριχναν. Εάν λοιπόν γι’ αυτό το καλάθι γίνει μια μελέτη και καλλιτεχνική και -πώς να πούμε- και διασκεδαστική ας πούμε ακόμα, ο άνθρωπος θα πετούσε στο καλάθι των αχρήστων τα σκουπίδια του.
Όπως επίσης πολλές βιομηχανίες -και εδώ ακόμα- θα μπορούσαν να χρησιμοποιούν καλλιτέχνες για να κάνουν σύγχρονα λουτρά -που αυτό βέβαια θα απαιτηθεί και θα δημιουργηθεί όταν θα γίνουν σύγχρονες κατοικίες- ή σύγχρονες κουζίνες  κτλ.. Δηλαδή, ο καλλιτέχνης έχει τόσες ιδέες μέσα του, έχει τόσο πλούτο, έχει τόσες πολλές εικόνες που θα μπορέσει να τις μεταβάλλει και να τις φτιάξει στην πραγματικότητα. Είναι πολύ ωραίο πράγμα κανείς να παρακολουθεί έναν άνθρωπο, ο οποίος μεγαλώνοντας, έχω παρακολουθήσει πάρα πολλούς τέτοιους ανθρώπους που, ωριμάζοντας στην τέχνη, οι ιδέες τους  μεγαλώνουν, γίνονται πιο πλούσιες, είναι άπειρες και συνεχώς ζουν κάτω από έναν ερεθισμό δημιουργίας, ο οποίος πάρα πολλές φορές είναι αποδοτικός, είναι γόνιμος.

Τώρα, άλλο πράγμα που μας αναγκάζει να πάμε προς την φύση είναι να χρησιμοποιήσουμε τα υλικά της φύσης. Η φύση μας έχει δώσει τα πιο ωραία και τα πιο όμορφα υλικά της, στοιχεία της. Πρώτα, πρώτα ας πάρουμε το χώμα. Είναι ένα από τα πιο ωραία, από τα πιο όμορφα στοιχεία της φύσης. Το νερό, ο φυτικός κόσμος, οι πέτρες, οι βράχοι είναι πάρα πολλές φορές αριστουργήματα. Ένα δέντρο γίνεται αριστούργημα λόγω καιρικών συνθηκών, επίσης και ένας βράχος το ίδιο. Ένα χώμα γίνεται και αυτό αριστούργημα μέσα στην φύση. Είναι παραμελημένα αυτά τα υλικά. Τα έχουμε τόσα πολλά και τόσο πολύ δεν τα βλέπουμε, τόσο παραμελημένα τα έχουμε, που, παρ’όλο που αναγκαζόμαστε πάρα πολλές φορές να βγούμε στην ύπαιθρο έξω, είναι ελάχιστες οι στιγμές που ο άνθρωπος τα βλέπει, τα απολαμβάνει, που βλέπει δηλαδή την φύση γύρω του. Μπορεί να τον θαμπώσει μια ωραία ανατολή, μια ωραία δύση ή την άνοιξη ας πούμε που μοσχοβολούν τα πάντα ή  ένα κελάϊδισμα ενός πουλιού, αλλά αυτά τα στοιχεία της φύσης όπως είναι το χώμα, το δέντρο, η πέτρα περνούν απαρατήρητα και όμως είναι τόσο ωραία, τόσο ζωντανά, τόσο μέσα μας, που μας δίνουν, που είμαστε και εμείς ένα, ένα στοιχείο της φύσης είμαστε και εμείς, τι είμαστε; Είμαστε και εμείς ότι είναι αυτά τα στοιχεία μέσα στην φύση. Είμαστε όλοι μας παιδιά της γης μας, η οποία μας θρέφει, μας δίνει τα πάντα, τον αέρα της, την τροφή μας, την ξεκούραση μας, όλες μας τις απολαύσεις, τις οποίες μας τις δίνει η ίδια η μάνα μας η γη. Έτσι λοιπόν, όπως μας δίνει όλα αυτά τα πλούτη και όλες αυτές τις απολαύσεις της ζωής μας, έτσι μετά πράγματι η γη μας μας τα ξαναπαίρνει όλα και μας θέλει πάλι κοντά της.
Βέβαια, είναι ένα φαινόμενο το οποίο δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε. Ότι όπως μας δίνει όλα αυτά τα ωραία πράγματα η φύση, έτσι και εμείς δεν πρέπει να την κακοποιούμε. Δεν πρέπει να κακοποιούμε την φύση. Πρέπει να την αγαπάμε. Δεν πρέπει να την καταστρέφουμε. Πρέπει να την διαμορφώνουμε, να την διαμορφώσουμε μεν, αλλά όχι να την καταστρέψουμε, να την πλουτίσουμε. Δηλαδή, το χέρι το δικό μας πρέπει όχι μόνο να μην καταστρέψει, όχι μόνο να διαμορφώσει, όχι μόνο να φτιάξει, θα πρέπει να καλλιεργήσει -να βρούμε την σωστή λέξη- θα πρέπει να δημιουργήσει, συνδημιουργήσει το χέρι μας, το πνεύμα μας. Δεν μπορούμε εμείς να έχουμε ένα χώρο, ένα αριστούργημα και αυτόν τον χώρο αντί να τον κάνουμε ωραιότερο να τον κάνουμε χειρότερο. Μας έχει δώσει η ζωή, η φύση που ζούμε, όλα αυτά τα ωραία στοιχεία και εμείς τις περισσότερες φορές δεν κάνουμε τίποτα άλλο παρά να τα καταστρέφουμε. Λοιπόν όχι να καταστρέψουμε, αλλά θα πρέπει να καλλιεργήσουμε το ταλέντο μας και να δημιουργήσουμε πάνω σ’αυτό. Να τα οδηγήσουμε τα στοιχεία της φύσης κατά τέτοιο τρόπο που όχι μόνο να μην είναι καταστροφικά, αλλά να είναι δημιουργικά, να είναι γόνιμα. Κατά κάποιο τρόπο να συμβάλλουμε και εμείς σε αυτό το μεγάλο μυστήριο που είναι η ζωή, σ’αυτό το θαύμα πραγματικά, να συμβάλλουμε και εμείς με ένα πολύ μικρό θαυματάκι. Να τα καταφέρουμε με την πολλή δουλειά, με την γόνιμη δουλειά. Οι καλλιτέχνες πράγματι έχουν ένα στοιχείο, το οποίο δεν το έχουν όλοι οι άνθρωποι. Θέλουν πάντοτε να κάνουν σ’αυτό που θα φτιάξουν, να αποδώσουν μια τέλεια μορφή και ο κόπος δεν θα τους εμποδίσει ποτέ να το φτιάξουν και να το ξαναφτιάξουν, ώσπου να φέρουν ένα αποτέλεσμα, το οποίο να είναι αισθητικά ωραίο. Γι’αυτό το λόγο πρέπει όλοι μας να εργαστούμε και να δημιουργήσουμε τον κόσμο της αύριο. Δηλαδή, ο άνθρωπος πια πρέπει να ξαναέρθει σε επαφή με την φύση, να την ζήσει, να την απολαύσει, να μην είναι απομονωμένος από την φύση. Να μην απομονωθεί μέσα στα κτίρια, τα οποία τα περισσότερα είναι ανθυγιεινά λόγω και της κίνησης που υπάρχει έξω από τα κτίρια και ναι, αυτά, αυτά τα κτίρια μπορεί να έχουν μέσα στα κουτιά ανέσεις, αλλά τις περισσότερες φορές οι ανέσεις αυτές, που μπορεί να μας δώσει ένα σύγχρονο σπίτι, μας στερούν τελείως την αισθητική απόλαυση. Δεν ξέρω τι συμπεράσματα θα βγουν στο μέλλον για το αν αυτές οι ανέσεις βοήθησαν τον άνθρωπο, εγώ όμως πιστεύω αυτή την στιγμή, ότι η πολυκατοικία όχι μόνο δεν μας βοήθησε σε τίποτα, αλλά μας απομόνωσε από την φύση και από την ομορφιά της ζωής την οποία ζούμε και είναι τόσο σύντομη η ζωή του ανθρώπου, που δεν ξέρω αν οι απολαύσεις που είχε στην διάρκεια της ζωής του ήταν τέτοιες που να νιώσει ότι πραγματικά έζησε.

Σήμερα διαπιστώνουμε την φθορά που έχουν οι άνθρωποι που θα δημιουργήσουν αύριο. Ασχολούνται με πράγματα που δεν είναι της αρμοδιότητάς τους και ζωγραφίζουν ασήμαντα πράγματα. Οι περισσότεροι καλλιτέχνες σήμερα δεν έχουν βρει τον δρόμο τους. Γιατί είναι πάρα πολλοί από αυτούς, οι οποίοι έχουν δυνατότητες και αν αξιοποιηθούν από την αρχή σωστά και συνεχώς καλλιεργούν το συναίσθημά τους και τον ψυχικό τους κόσμο, συνεχώς θα δημιουργούν τέχνη. Αντιθέτως αυτός ο μαρασμός που έχουν πάρα πολλοί καλλιτέχνες βγαίνει από την φθορά που έχουν στην ζωή, που οι περισσότεροι, αντί να ασχολούνται με την τέχνη τους, ασχολούνται με πράγματα παραπλήσια ή πολλές φορές και άσχετα.
Τι είναι λοιπόν όλη αυτή η κατάσταση που βλέπουμε σήμερα στους καλλιτέχνες και για ποιο λόγο δεν συμμετέχουν μέσα στην ζωή όπως συμμετείχαν τα παλιότερα χρόνια; Αυτό πρέπει να το μελετήσουμε, να βρεθούν οι άνθρωποι, οι οποίοι θα αρχίσουν να το μελετάνε και εδώ στον τόπο μας σοβαρότερα απ’ ότι έχει μελετηθεί μέχρι σήμερα, γιατί μέχρι σήμερα οι μελέτες που έχουμε κάνει πάνω στους καλλιτέχνες δεν είναι τίποτα άλλο παρά να αναφέρουμε ότι ο τάδε έκανε άλφα ή ο τάδε έκανε βήτα και ανάλογα με το έργο που έχει παρουσιάσει θα αναφέρουμε την ποιότητα τους και τα λοιπά. Δεν έχει γίνει μια σωστή αξιολόγηση. Επίσης εκείνο που έχει παρατηρηθεί τα τελευταία χρόνια είναι ότι η καλλιτεχνική ποιότητα των καλλιτεχνών εδώ στον τόπο μας είναι πολύ πιο ανεβασμένη απ’ότι ήταν τα παλιότερα χρόνια. Βλέπουμε ότι οι καλλιτέχνες αυτοί που ασχολούνται με την τέχνη είναι πολύ πιο δοσμένοι, ίσως και η εποχή μας που πραγματικά σήμερα είναι πολύ, πάρα πολύ ανεβασμένη η τέχνη της εποχής μας, είναι πολύ μεγάλη, βρισκόμαστε σε μια εποχή που η τέχνη μεγαλουργεί. Και έχουμε κι εδώ φυσικά τον αντίκτυπο αυτόν.

Ας πάμε σε παλαιότερα γεγονότα που έχουν γίνει στον τόπο μας, πχ. στην γεωμετρική εποχή, όταν επανέρχεται μετά την Μυκηναϊκή εποχή, επανέρχεται η τέχνη με γεωμετρικά σχήματα και εκφράζει μέσω αυτού του ρυθμού τα συναισθήματα και την ομορφιά των καλλιτεχνών και των συνανθρώπων τους. Μέσα εκεί μπορεί να βρει κανείς όλη την ομορφιά που, μετά από την μυκηναϊκή παρακμή, οι σύγχρονοι της εποχής εκείνης καλλιτέχνες προσπαθούν μέσω του καινούριου ρυθμού να εκφράσουν τον κόσμο τους.
Θα μου πείτε ξανά γεωμετρικός ρυθμός δεν υπήρξε; Πως, υπήρξε. Πάντοτε υπήρχε μια αρχή, μια κατάργηση της παρακμής και οι ίδιοι οι άνθρωποι και οι ίδιοι οι καλλιτέχνες βρίσκουν καινούριους ρυθμούς ή καινούριες εκφράσεις και πλουτίζουν με αυτό τον τρόπο την εικόνα τους, την έκφραση τους. Και στην σημερινή εποχή υπάρχει αυτό. Ξεκινάει, ξεκίνησε ένας καινούριος ρυθμός, ο οποίος ξεκίνησε από την αφαίρεση από την μια μεριά, από την άλλη μεριά ξεκίνησε από την σύνθεση της πολυμορφίας, όπως είναι ο κυβισμός και οι δύο όμως είχαν τον ίδιο περίπου σκοπό, την ανανέωση της μορφής και της φόρμας στην τέχνη. Στη σημερινή εποχή, που αναμφισβήτητα είναι και αυτή μια γεωμετρική εποχή, θα δούμε επίσης πάρα πολλές ομοιότητες και με την νεολιθική γεωμετρική εποχή, όπως και με την γεωμετρική εποχή των Δωριέων (π.χ. όπως το Op art έχει σχέση περισσότερο με την γεωμετρική εποχή των Δωριέων, παρά με των νεολιθικών), αλλά γενικά στη σύγχρονη τέχνη μετά τον Καντίνσκι και τον Μοντριάν, οι οποίοι έφτασαν εκεί αφαιρώντας, έρχεται στην τέχνη ένας γυρισμός, μια αναζήτηση, μια ελευθερία στους καλλιτέχνες, απελευθερώνονται. Οι καλλιτέχνες, απελευθερωμένοι, δίνουν πάρα πολλούς καινούριους εκφραστικούς τρόπους. Απειρία τρόπων. Ο κάθε καλλιτέχνης προσπαθεί να βρει ένα δικό του ρυθμό, μια δική του έκφραση, για να εκφράσει τον προσωπικό του κόσμο. Στην εποχή μας επίσης μετά από αυτή την ελευθερία των καλλιτεχνών, οι καλλιτέχνες τείνουν να ξαναδημιουργήσουν ένα ρυθμό ο οποίος θα είναι εξελίξιμος. Γι’ αυτό λέμε ότι ο ρυθμός αυτός πηγαίνει μετά από τις αναζητήσεις αυτές να πάρει σάρκα και οστά στην σύγχρονη εποχή μας. Έχουμε δει πάρα πολλές προσπάθειες καλλιτεχνών, οι οποίοι σήμερα προσπαθούν να κατασκευάσουν. Η σημερινή μορφή του καλλιτέχνη δεν είναι όπως ήταν πριν λίγο καιρό. Ένας σύγχρονος καλλιτέχνης προσπαθεί να κάνει γλυπτική, αρχιτεκτονική, ζωγραφική, όλα μαζί, για να μπορέσει να εκφράσει τα συναισθήματά του. Πολλοί επεκτείνονται και μπαίνουν και στην κεραμική, είναι οι ίδιοι αυτοί καλλιτέχνες που μια ανάγκη τους έκανε να πάνε σε αναζητήσεις των υλικών, που θα μπορέσουν να εκφράσουν με αυτά, τις προσωπικές τους εκφράσεις και τις καλλιτεχνικές τους ιδιοσυγκρασίες.
Στο παρελθόν, όπως είπαμε, η τέχνη μετά από τον γεωμετρισμό έχει μπει πάλι σε ρυθμούς οι οποίοι εξελίσσονται. Ας πάρουμε και το μυκηναϊκό πολιτισμό που έφτασε εξελισσόμενος σε μια μορφή και να πάρουμε και τον γεωμετρικό ρυθμό, ο οποίος πάλι έφτασε σε μια εξελιγμένη μορφή, εφ’όσον αυτή η λέξη έχει επικρατήσει -χωρίς εγώ να συμφωνώ απολύτως, γιατί η έκφραση των καλλιτεχνών αυτών είναι εξίσου δυνατή, εξίσου μεγάλη όπως και των μεταγενέστερων. Ίσως πολλές φορές να διαπιστώνουμε σ’αυτούς μεγαλύτερη καλλιτεχνική δημιουργία απ’ ότι στους επόμενους. Βέβαια, περνάει πάντοτε η τέχνη από τα υψηλά επίπεδα της, από την μεγάλη ωριμότητά της και σιγά σιγά, όπως είναι γνωστό, πέφτει. Αν το παραλληλίσουμε με τον άνθρωπο, ο άνθρωπος περνά από την νηπιακή στην παιδική, από την παιδική στην εφηβική, από την εφηβική στην νεανική ώριμη και μετά, όπως ξέρουμε, φθίνει.
Έτσι, όλα τα πράγματα περνούν από όλα αυτά τα στάδια. Στο στάδιο της ακμής, αν το δούμε έτσι στην αρχαιότητα, θα το δούμε στην δωρική εποχή, στην αρχαϊκή όπως τη λέμε εποχή. Από εκεί και πέρα, μετά τον Φειδία, ο οποίος κατά την γνώμη μου τελειώνει την αρχαία Ελληνική τέχνη, έρχονται μεγάλα ονόματα καλλιτεχνών, όπως είναι ο Πραξιτέλης, ο Σκόπας, ο Πολύκλειτος, όπως είναι ο Λύσιππος, ο προσωπικός προσωπογράφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου και άλλα ονόματα που αυτή την στιγμή δεν τα αναφέρω, όπως στην ζωγραφική υπάρχει ο Ζεύξις, ο Απελλής, ο Παρράσιος κτλ., που βλέπουμε ότι η τέχνη πια διαιρείται. Ο κάθε καλλιτέχνης πια δεν είναι ένας δημιουργός, αρχίζει η ειδικότητα για τον καλλιτέχνη. Ειδικεύεται ο καλλιτέχνης είτε στην ζωγραφική, είτε στην κεραμική, είτε στην γλυπτική, είτε στην αρχιτεκτονική. Παύει να είναι ένα το πρόσωπο που θα δημιουργήσει το έργο, όπως π.χ. ο Φειδίας ήταν αυτός ο οποίος δημιούργησε τον Παρθενώνα και ο οποίος ήταν από όλα αυτά μαζί.
Τώρα, μετά από αυτούς τους δημιουργούς, από τον Φειδία, βλέπουμε να έρχεται ο Πλάτωνας, ο οποίος μελετάει την αίσθηση των καλλιτεχνών και, εφ’όσον φυσικά έχει περάσει ένας Φειδίας, επηρεάζεται και προσπαθεί να τον αναλύσει και να τον μελετήσει με βάση τα μαθηματικά. Τώρα βέβαια, αυτό χρειάζεται ειδική μελέτη να επεκταθεί κανείς, πρέπει να επεκταθεί και να διεισδύσει στις εργασίες του Πλάτωνα γύρω από την τέχνη, η γνώμη όμως η δική μου είναι ότι στους κανόνες που έφερε ο Πλάτωνας στις εικαστικές τέχνες μπορεί κανείς να διαπιστώσει μια κατιούσα, γιατί όταν τα πράγματα αναλύονται με έναν τρόπο μαθηματικό, με έναν τρόπο τόσο σίγουρο,  η τέχνη χάνει πολύ από την ποίηση της και από την δημιουργία της. Όταν ένας καλλιτέχνης, προτού αρχίσει να φτιάχνει, προκατασκευάζει, η τέχνη του βέβαια μπορεί να απευθύνεται σε περισσότερο κόσμο, αλλά χάνει πάρα πολύ από τον αυθορμητισμό της και από την πηγαία ομορφιά της.

Τώρα, οι πηγαίες γραμμές σε μια αρχή, όπως είναι τα γεωμετρικά ή τα νεολιθικά, είναι ένα ξεκίνημα. Δηλαδή, μια πηγαία γραμμή, όταν πρωτογίνει, συμβολίζει πότε το έδαφος, πότε την θάλασσα, πότε ένα δέντρο, πότε έναν άνθρωπο. Στην περίπτωση της αφαίρεσης, όπως ήρθε ο δικός μας γεωμετρικός ρυθμός, έγινε το αντίστροφο. Δηλαδή, μελετώντας έφτασε αυτή η πηγαία γραμμή, μέσα από μελέτη και από έλεγχο, σε μια τέτοια γραμμή συμβόλου. Οι γραμμές αυτές βέβαια έχουν κάποια διαφορά. Ο Καντίνσκι και ο Μοντριάν, όταν έφτασαν εκεί, έφτασαν μέσα από μελέτη της αφαίρεσης. Μετά από αυτούς όμως έρχονται οι καλλιτέχνες, οι οποίοι ας πούμε δοκιμάζουν το πηγαίο. Εργάζονται το πηγαίο. Αυτή είναι και η προσφορά εξ’άλλου και του Πόλλοκ στην τέχνη. Ο Πόλλοκ με το πηγαίο και το τυχαίο, το οποίο οδήγησε φυσικά, έφερε ας πούμε το informel  στην τέχνη. Τώρα από κει και πέρα, οι καλλιτέχνες από την απελευθέρωση που δίνει ο Πόλλοκ, ίσως οι περισσότεροι καλλιτέχνες, η πλειονότητα, βασίζονται στο πηγαίο. Δηλαδή σ’αυτό που βγαίνει από μέσα. Οι καλλιτέχνες μετά τον Μοντριάν και τον Καντίνσκι είναι πιο πηγαίοι και είναι πολύ κοντύτερα στους νεολιθικούς και στους γεωμετρικούς. Αυτό το πηγαίο τώρα πρέπει να γίνει η αρχή του ρυθμού. Γιατί από αυτό το πηγαίο ξεκίνησαν αργότερα και οι ρυθμοί των εποχών της νεολιθικής περιόδου, της γεωμετρικής εποχής των νεολιθικών και της γεωμετρικής εποχής των Δωριέων. Απ’αυτό το πηγαίο ξεκίνησε ο ρυθμός τους και σιγά σιγά έφτασε στην μορφή της ανόδου και της καθόδου. Όπως είπα και προηγουμένως, στην κάθοδο υπάρχουν ίσως πολλοί μεγάλοι καλλιτέχνες, είτε βρίσκονται στην εποχή των νεολιθικών ή των αρχαίων Ελλήνων ή της Αναγεννήσεως. Μετά από την ακμή της τέχνης, πάντα υπάρχουν μεγάλες προσωπικότητες, οι οποίες συμπυκνώνουν μέσα στο έργο τους όλη  την σοφία και την ομορφιά των προηγούμενων ρυθμών.
Τώρα, πώς μπορεί να αναλύσει κανείς την μια γραμμή αυτή, μέσα σε ένα χώρο, πώς μπορεί να την αναλύσει και να την κάνει κατανοητή στους πολλούς; Αν έχουμε π.χ. ένα οποιοδήποτε αντικείμενο μπροστά μας και θέλουμε να το ζωγραφίσουμε, οι πρώτες γραμμές που βγαίνουν από εμάς είναι οι πηγαίες γραμμές. Αυτές τις πηγαίες γραμμές, εφ’όσον τις επεξεργαστούμε και προχωρήσουμε στις λεπτομέρειες και βασιστούμε πάνω σε αυτό και το στεραιώσουμε, και μετά από την μελέτη αφαιρέσουμε πια τις περιττές γραμμές, έχουμε το ίδιο αποτέλεσμα. Άρα ποιες ήταν πιο σωστές, οι γραμμές οι πηγαίες ή οι γραμμές που έχουν γίνει αφαιρώντας; Υπάρχουν πάρα πολλές φορές που στην μια περίπτωση είναι η μεν καλύτερη από την άλλη και το αντίθετο. Καταλάβατε; Λοιπόν, γι’αυτό το λόγο, ανάλογα με το πιστεύω που έχει κανείς, όταν κανείς πιστεύει ότι αυτό που κάνει από την αρχή έχει την έκφραση του και, εργαζόμενος, αποδίδει μέσα σ’αυτή την γραμμή την ύπαρξη όλου αυτού του πράγματος που έχει μπροστά του, η γραμμή γίνεται πιστευτή και είναι πολύ κοντά στους νεολιθικούς και στους γεωμετρικούς. Το ίδιο μπορεί να συμβεί από την μελέτη, να φτάσει στην ίδια πίστη ο καλλιτέχνης. Τώρα εμείς αυτό δεν το ξεχωρίζουμε. Μεταξύ μας υπάρχουν καλλιτέχνες που ξεκινούν με το πηγαίο και καλλιτέχνες οι οποίοι έρχονται μετά από την μελέτη. Είναι οι άνθρωποι οι οποίοι σκέπτονται, οι άνθρωποι που θέλουν αυτό που φτιάχνουν να το βασίζουν κάπου, σε μια σταθερότητα. Οι πηγαίοι πάλι είναι απαραίτητοι γιατί και αυτοί φτάνουν στον ίδιο σκοπό από έναν άλλο δρόμο.
Δηλαδή, οι δρόμοι των σύγχρονων καλλιτεχνών, είτε ξεκινούν από το πηγαίο, είτε έρχονται μετά από την μελέτη, το αποτέλεσμα τους είναι σχεδόν το ίδιο. Το ίδιο, δηλαδή, αισθητικό αποτέλεσμα έχει. Δηλαδή, μπορούν να ξεκινήσουν συγχρόνως και οι μεν και οι δε για τον σύγχρονο ρυθμό, ο οποίος θα φτάσει και σιγά σιγά θα αναγνωριστεί από τους συνανθρώπους του και θα του είναι πολύτιμος και ωφέλιμος στην ζωή του.

Για να μπορέσει ο Λόφος να καρποφορήσει και να αρχίσει να γίνεται πραγματικότητα, πρέπει, εκτός από τους καλλιτέχνες οι οποίοι θα πάνε εκεί, πρέπει να δημιουργηθεί ένα φυτώριο καλλιτεχνών. Για το σχολείο αυτό πρέπει κατ’αρχήν να δούμε το πρόγραμμα του. Το πρόγραμμα του σχολείου αυτού πρέπει να έχει εκτός από τη ζωγραφική και τη γλυπτική και άλλες ειδικότητες, οι οποίες θα μπορέσουν να προετοιμάσουν νέους ανθρώπους, οι οποίοι εργαζόμενοι μέσα, αλλά και εκτός της σχολής, να έχουν μετά οπωσδήποτε δουλειά. Όταν οργανωθεί το σχολείο, το οποίο εκτός από τα καθαρά τμήματα, όπως είπα προηγουμένως, της ζωγραφικής και της γλυπτικής, θα έχει υφαντουργία, χρυσοχοϊα, σιδερογλυπτική, ξύλο, διακοσμητική. Στο κάθε τμήμα απ’αυτά, θα πηγαίνουν οι νέοι που θα ασχοληθούν με αυτά τα τμήματα, θα έχουν μια κατεύθυνση φυσικά, να έρθουν σε περισσότερη επαφή με το κοινό. Το αντίθετο δηλαδή από αυτό που συμβαίνει αυτή την στιγμή, γιατί οι καλλιτέχνες είναι απομακρυσμένοι από το κοινό. Θα έρθουν σε μεγαλύτερη επαφή με το κοινό για να μπορέσουν βγαίνοντας από την σχολή να διοχετευτούν στην κοινωνία εργαζόμενοι δημιουργικά μέσα σ’αυτήν. Ο σκοπός, βέβαια, δεν σταματάει ούτε θα σταματήσει εκεί. Τα παιδιά αυτά θα πάνε να αναπλάσουν με αισθητικότερες μεθόδους τα προϊόντα καθημερινής χρήσης. Θα είναι ένα συνεργείο ανθρώπων στην σύγχρονη μας εποχή, δηλαδή θα είναι πρωτοπόροι του σύγχρονου πολιτισμού.
Βέβαια, η σχολή αυτή δεν θα είναι σαν τις άλλες σχολές που υπάρχουν μέχρι σήμερα. Γιατί τα παιδιά αυτά εκτός από την εργασία που θα κάνουν εκεί μέσα, η ίδια η εργασία τους θα αξιοποιείται. Η σχολή θα μπορεί να εκθέτει τα προϊόντα της, τα οποία φυσικά θα έρθουν σε επαφή με διάφορους οίκους εσωτερικού και εξωτερικού για να διοχετευτούν, όπως και της χρυσοχοϊας, της ζωγραφικής και της γλυπτικής. Δηλαδή, θα υπάρχει μια μόνιμη γκαλερί που θα εκθέτει τα δημιουργήματα των παιδιών που εργάζονται εντός της σχολής. Ένα άλλο, το οποίο και αυτό είναι βασικό, τα παιδιά όταν θα ωριμάζουν και οι ώριμοι πια της σχολής θα παίρνουν εργασίες. Εκτός από τα μαθήματα θα κάνουν και μια πρακτική εξάσκηση. Θα μπορέσουμε να δημιουργήσουμε χώρους τέτοιους που θα τους διαμορφώνουμε και τα παιδιά βγαίνοντας από την σχολή θα έχουν εργασία στους διαμορφωμένους αυτούς χώρους. Σε κάθε χώρο θα υπάρχουν και εργαστήρια που τα παιδιά τελειώνοντας την σχολή ή οι προικισμένοι πριν τελειώσουν την σχολή θα πηγαίνουν να εργάζονται σε αυτούς τους χώρους.